Quattrocento

Quattrocento (wł. quattrocento ’czterysta’) – pojęcie odnoszące się do XV wieku we włoskiej kulturze. Na lata te przypadł początek renesansu we Włoszech.

Nazwa pochodzi od włoskiego słowa oznaczającego 400 i oznacza tutaj: lata [tysiąc] czterechsetne (1400-1499). Po raz pierwszy użył jej Giorgio Vasari – włoski historiograf, autor symbolicznego podziału dziejów sztuki włoskiej od Cimabuego do Michała Anioła na trzy okresy: trecento (dzieciństwo sztuki), quattrocento (młodość) oraz cinquecento (dojrzałość).

Quattrocento stanowiło wstęp do renesansu. Jest określane także mianem „wczesnego renesansu”, który to termin powstał w XX w. w kręgu badaczy angielskich i niemieckich. Za początek tej epoki uznaje się 1401 r., kiedy to odbył się konkurs na drugie drzwi do baptysterium we Florencji. Niektórzy historycy malarstwa uważają jednak, że jej prawdziwe rozpoczęcie nastąpiło w momencie pojawienia się twórczości Masaccia, czyli ok. 1420 r.

Na początku XIV w. zaczęły uwidaczniać się na Półwyspie Apenińskim nowe tendencje w sztuce oraz filozofii; humaniści, pisarze i poeci - do których grona należeli m.in. Dante Alighieri, autor Boskiej komedii, Giovanni Boccaccio, Francesco Petrarca czy Coluccio Salutati, wiązani bezpośrednio ze zjawiskiem wczesnorenesansowego humanizmu - pierwszy raz od czasów antycznych zapoczątkowali zwrot ku wartościom antropocentrycznym, a nie wyłącznie sferom sakralnym (wokół których ukształtowała się europejska filozofia teocentryczna doby średniowiecza).

Wyklarowaniu się wczesnorenesansowej myśli humanistycznej znacznie sprzyjał rozwój nauki, techniki i żeglugi. Zwłaszcza odkrycia geograficzne zaczęły udowadniać, że wąski, znany dotychczas świat - wraz z całym jego dorobkiem cywilizacyjnym - stanowi zaledwie skromną cząstkę obszarów Ziemi, z których większość pozostaje jeszcze nieznana i niezbadana.

Co istotne, postęp w wielu dziedzinach przyczynił się do gruntownych przemian socjalnych i obyczajowych - powolnego rozpadu feudalizmu, gwałtownego rozwoju handlu i ekonomii czy urbanizacji usamodzielniających się ośrodków miejskich (w przypadku Włoch: tzw. "miast-państw").

• 
  Dante Alighieri
• 
  Giovanni Boccaccio
• 
  Francesco Petrarca
• 
  Coluccio Salutati

Jak pisał Leon Battista Alberti, jeden z najwybitniejszych i najwszechstronniejszych humanistów XV-wiecznych, w traktacie O malarstwie:

Dziwiłem się i zwykle ubolewałem zarazem, że tak liczne znakomite i boskie sztuki i nauki, spotykane często w dziełach i opowieściach owej wspaniałej starożytnej przeszłości, obecnie są zaniedbane i całkowicie niemal zaginione; malarze, rzeźbiarze, architekci, muzycy, geometrzy, mówcy, wieszczowie i tym podobne szlachetne i znakomite umysły dzisiaj bywają niezmiernie rzadkie i nazbyt godne pochwały. Mniemałem przeto, że - jak to często słyszałem od wielu - Natura, mistrzyni rzeczy, postarzała już i znużona, nie wytwarza już ani gigantów, ani też talentów, jakie w swych młodzieńczych, a bardziej chwalebnych czasach stwarzała wielkie i cudowne^[1].

Słowa Albertiego w pełni oddają stosunek włoskich artystów quattrocenta wobec tradycji antycznej - nie tyle zapomnianej, co skutecznie zdeprecjonowanej przez średniowiecznych chrześcijańskich uczonych. Był to jeden z zasadniczych powodów, dla których Petrarca - przyjmując za czasy starożytne okres od początku cywilizacji antycznej do nawrócenia się cesarza Konstantyna w IV w. - określił epokę poprzedzającą renesans "wiekami ciemnymi", cechującymi się "barbarią" i "mrokami"^[2].

Sytuacja ze średniowiecznym stanem wiedzy odnośnie kultury antycznej jest jednak bardziej skomplikowana, niż przedstawiali ją florenccy humaniści. Z jednej strony duchowni zdecydowanie negowali bowiem "pogański", epikurejski styl życia starożytnych Rzymian, z drugiej zaś - przechowywali w klasztorach, czytali i przepisywali pisma Owidiusza, Tacyta, Cycerona, Kwintyliana czy Plauta. To właściwie dzięki zaangażowaniu mnichów i pracy skryptoriów, do dzisiejszych czasów przetrwały kopie najwspanialszych dzieł literatury i filozofii antycznej. Ich skrupulatnym odnajdywaniem i studiowaniem zajmowali się w renesansie tzw. "łowcy ksiąg" - humaniści wyjeżdżający w różne rejony Europy, w celu przywożenia z nich jak największej liczby zachowanych kopii prac starożytnych mistrzów. Najsłynniejszym poszukiwaczem manuskryptów był Poggio Bracciolini^[3].

Również w dziedzinie filozofii, bardzo wiele koncepcji narodzonych w starożytnej Grecji i Rzymie zostało przyjętych i zmodyfikowanych przez teologów i scholastyków chrześcijańskich. Jak zauważa S. Greenblatt, w filozofii średniowiecznej znaleźć można np. echa platońskiej koncepcji duszy, stoickiej koncepcji opatrzności czy opracowanej przez Arystotelesa teorii pierwszej przyczyny sprawczej^[4].

W sztuce włoskiej pierwsze wyraźne znaki inspiracji antykiem znaleźć można już w XIII w. - w okresie zwanym przez część historyków sztuki protorenesansem. Doskonałym przykładem jest tu twórczość braci Pisanich, a w szczególności: kazalnica z baptysterium w Pizie, wykonana w 1260 r. przez Nicolę Pisana. Umieszczona pośród jej reliefów postać personifikacji Męstwa - Fortitudo - to w istocie nagi, muskularny młodzieniec, wzorowany na antycznych posągach Herkulesa. Jak podkreślają autorzy pracy Nicola Pisano and the Revival of Sculpture in Italy (G.H. & E.R. Crichton): "ambona z pizańskiego baptysterium wyznaczyła punkt zwrotny w dziejach włoskiej rzeźby"^[5]. O znaczeniu twórczości zarówno Nicoli Pisana, jak i jego syna Giovanniego, pisał m.in. Giorgio Vasari w swych Żywotach najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów:

Ich wybitna działalność na polu architektury i rzeźby zasługuje na uczczenie dzięki świetnym i niezwykłym dziełom i dzięki przetarciu rzeźbie w marmurze dróg, tj. przełamaniu ciężkiej i nieproporcjonalnej maniery bizantyńskiej. Obaj Pisanowie dali figurom lepszy kształt i lepsze pomysły w tematach^[6].

Jak zauważa Alfred Ligocki:

Byłoby (...) błędem przypuszczać, że pod pojęciem natury artyści renesansowi rozumieli tylko otaczającą człowieka i doznawaną zmysłami rzeczywistość. Obok tego rozumienia natury, które można by określić jako bierne, istniało też czynne, pojmujące naturę jako żywą siłę kreującą i rządzącą życiem ludzi, zwierząt i roślin, podobnie jak powstawaniem dzieł sztuki. Rozróżnienie to sięga filozofii greckiej, w której np. Anaksagoras, Demokryt i Arystoteles pojmowali naturę w sensie biernym, a Anaksymander w sensie czynnym. W średniowieczu to pierwsze pojęcie natury otrzymało nazwę natura naturata (natura stworzona), a to drugie - natura naturans (natura tworząca)^[7].

W początkowej fazie quattrocenta znaleźć można obie te koncepcje; postawę artysty wobec pojęć natury Alberti określił jako naśladowanie. W tegoż Ksiąg dziesięć o sztuce budowania (1447-57) humanista odniósł kwestię wczesnorenesansowej imitacji natury do przestrzeni sztuki antycznej:

Starożytni (...) głównie stawiali sobie za cel w swych działaniach naśladowanie natury, jako największego artysty we wszystkich rodzajach kompozycji; i w tym celu pracowali oni - o tyle, o ile sięgnąć może ludzka umiejętność nad odkryciem praw, których natura sama przestrzega tworząc swoje dzieła^[8].

Rozwój myśli o koncepcjach natury, jej ewentualnym naśladownictwie w sztukach plastycznych, a także pojęciach realizmu i idealizmu, nastąpił w wieku XVI; por.: traktat Lodovica Dolce Dialogo della pittura (wyd. 1557 r.; "antyk jest już właśnie tą idealną naturą, do której malarz dąży, a starożytne posągi zawierają w sobie całą doskonałość sztuki"^[9]) i niektóre pisma Leonarda da Vinci (m.in. fragm.: "poznanie natury oparte jest nie tylko na bezpośrednim poczuciu życia, lecz na zasadach matematycznych"^[10]).

Głównym ośrodkiem sztuki była Florencja, gdzie tworzył m.in. Masaccio. Rozkwit szkoły florenckiej przypadał na okres świetności rodu Medyceuszów, którzy zasłynęli jako wybitni politycy, dowódcy i mecenasi sztuki. Innymi fundatorami dzieł sztuki były rodziny Brancaccich, dla których pracowali Masaccio i Masolino, oraz Carduccich, dla których Andrea del Castagno stworzył cykl fresków. Na polu sztuki aktywne były również rodziny: Baccich, Lanfredinich, Tornabuonich, Sassettich, Strozzich.

Sztuka florencka zainspirowała artystów z innych ośrodków, których rozkwit nastąpił w drugiej połowie XV w. W Wenecji tworzyli Carlo Crivelli i Vittore Carpaccio. Pracowały tam także dwie wielkie rodziny malarskie – Bellinich, reprezentująca monumentalny styl, oraz Vivarinich wierna stylowi ozdobnemu. Dzięki mecenatowi dworskiemu rozwijały się też inne szkoły, np. w Ferrarze pod rządami rodziny d’Este. W Mantui, która nie wytworzyła własnej szkoły malarskiej, ożywienie nastąpiło wraz ze sprowadzeniem Mantegni z Padwy, które dokonało się dzięki staraniom Gonzagów. Mediolan po objęciu władzy przez Francesca Sforzę (1450) na polu artystycznym zaczął rywalizować z Florencją. W Rzymie nie powstała w tym czasie rodzima szkoła, ale dzięki mecenatowi papieskiemu do miasta przybywali artyści z różnych ośrodków, zwłaszcza Umbrii i Toskanii.

W XV w. rozwinęło się malarstwo ścienne (fresk), a także malarstwo tablicowe i sztalugowe. Dzieła przedstawiały w większości tematy religijne, jednak od połowy wieku coraz częściej poruszana była tematyka świecka – portrety, alegorie, personifikacje oraz cassone – malowidła na skrzyniach i meblach. Rozwój sztuki świeckiej związany był z upowszechnieniem humanizmu. Już w piętnastym wieku dokonano rozróżnienia tendencji stylistycznych w malarstwie na styl „ozdobny” i „prosty”^[11]. Pierwszy wywodził się z tradycji trecenta i cechowały go dekoracyjność linii, płytka przestrzeń, czyste barwy i malowniczość. Styl „prosty” natomiast, zapoczątkowany przez Masaccia, koncentrował się na prawach geometrii i poszukiwaniu prawidłowej perspektywy.

Ważniejsi przedstawiciele:

• Masaccio
• Sandro Botticelli
• Perugino
• Andrea del Verrocchio
• Paolo Uccello
• Fra Angelico
• Fra Filippo Lippi
• Piero della Francesca
• Antonello da Messina
• Andrea Mantegna
• Domenico Ghirlandaio

• Twórczość Masaccia
• 
  "Trójca Święta", ok. 1425, Santa Maria Novella we Florencji
• 
  Schemat perspektywiczny "Trójcy Świętej"
• 
  "Wygnanie z Raju" (przed i po renowacji), 1425–1427, Kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji
• 
  detal "Wygnania z Raju"
• 
  fragm. "Przywrócenia do życia zmarłego syna gubernatora Antiochii" z kaplicy Brancaccich
• 
  "Grosz czynszowy", 1425–1427, kaplica Brancaccich, Santa Maria del Carmine we Florencji

• Twórczość Sandra Botticellego
• 
  domniemany autoportret Botticellego na "Pokłonie Trzech Króli" (ok. 1475)
• 
  detal "Narodzin Wenus", ok. 1485
• 
  "La Primavera" ("Wiosna"), ok. 1477
• 
  "Portret mężczyzny z medalem", 1474/75
• 
  tondo "Madonna del Magnificat", 1481/1485

• Twórczość Piera della Franceski
• 
  "Biczowanie Chrystusa" ("Sen św. Hieronima"), lata 60. XV w.
• 
  portrety Federica da Montefeltro i Battisty Sforzy, 1465/70
• 
  "Chrzest Chrystusa", lata 50. XV w.
• 
  "Madonna z Dzieciątkiem w otoczeniu świętych", 1472
• 
  "Zmartwychwstanie", 1465

 Z tym tematem związana jest kategoria: Malarze quattrocenta.

Przedstawiciele:

• Filippo Brunelleschi
• Michelozzo di Bartolommeo
• Leone Battista Alberti
• Giuliano da Maiano
• Pietro Lombardo
• Mauro Codussi

• 
  Filippo Brunelleschi
• 
  Leon Battista Alberti
• 
  Michelozzo

Budownictwo świeckie (Florencja)

Kolebką architektury renesansowej była Toskania i jej główny ośrodek miejski, czyli Florencja. Wraz z politycznym, gospodarczym i kulturowym rozwojem miasta, zakres twórczości architektonicznej zwiększył się przede wszystkim w kwestii budownictwa świeckiego - to wtedy powstały najsłynniejsze obiekty reprezentujące typ pałacu miejskiego (palazzo). Rezydencje te cechuje typowo "forteczny" wygląd, elewacje z surową rustyką, a także obecność wewnętrznego krużgankowego dziedzińca.

• Palazzo Medici-Riccardi (1444-1462, Michelozzo)
• Palazzo Rucellai we Florencji (1446–1457, Alberti)
• Palazzo Pitti (od 1458, Brunelleschi lub Alberti)
• Palazzo Strozzi (1489-1538, Benedetto da Maiano)

• 
  Elewacja Palazzo Medici-Riccardi
• 
  bryła Palazzo Rucellai
• 
  Palazzo Pitti
• 
  Palazzo Strozzi

Świątynie we Florencji:

• Katedra Santa Maria del Fiore, Duomo (projekt kopuły Brunelleschiego)
• Bazylika Santo Spirito (1435 do ok. 1500, Brunelleschi)
• fasada Santa Maria Novella (1456–1470, Alberti)
• kaplica Pazzich przy Santa Croce (ok. 1430, Brunelleschi)

• 
  Santa Maria del Fiore
• 
  Przekrój kopuły florenckiej katedry
• 
  wnętrze Santo Spirito
• 
  fasada Santa Maria Novella
• 
  przekrój i plan kaplicy Pazzich

Początki rzeźby renesansowej zawiązane są z Florencją i konkursem w 1401 roku na drzwi do Baptysterium Jana Chrzciciela (w którym wygrał Ghiberti).

• Jacopo della Quercia
• Donatello
• Lorenzo Ghiberti
• Luca della Robbia
• Andrea Verrocchio

Choć nie brał udziału w tym konkursie, w tym okresie tworzył też Piero del Pollaiuolo.

• Zygmunt Waźbiński, Malarstwo quattrocenta, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, Warszawa 1972.
• Oprac. Jan Białostocki, Myśliciele, kronikarze i artyści o sztuce. Od starożytności do 1500 r., Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1978.
• Stephen Greenblatt, Zwrot: Jak zaczął się renesans, wyd. Albatros, Warszawa 2012.
• Alfred Ligocki, Sztuka renesansu, Wiedza Powszechna, Warszawa 1973.
• Jean Delumeau, Cywilizacja odrodzenia, wyd. Aletheia, Warszawa 2015.
• Jan Białostocki, Sztuka cenniejsza niż złoto, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2019.
• Michael Levey, Wczesny renesans, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1972.
• Peter i Linda Murray, Sztuka renesansu, wyd. VIA, 1999.
• Peter Burke, Kultura i społeczeństwo w renesansowych Włoszech, Państwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1991.
• Tadeusz Broniewski, Historia architektury dla wszystkich, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich, Wrocław 1979.
• Giorgio Vasari (oprac. Karol Estreicher), Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, t. 1, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa-Kraków 1985.
• renesans. Sztuka, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2008-02-05] .