Syndrom sztokholmski

Syndrom sztokholmski – stan psychiczny, który pojawia się u ofiar porwania lub u zakładników, wyrażający się odczuwaniem sympatii i solidarności z osobami je przetrzymującymi. Może osiągnąć taki stopień, że osoby więzione pomagają swoim prześladowcom w osiągnięciu ich celów lub w ucieczce przed policją.

Syndrom ten jest skutkiem psychologicznych reakcji na silny stres oraz rezultatem podejmowanych przez porwanych prób zwrócenia się do prześladowców i wywołania u nich współczucia.

Nazwa syndromu wiąże się z napadem na Kreditbanken w Sztokholmie. Termin został użyty przez szwedzkiego kryminologa i psychologa, Nilsa Bejerota(inne języki)^[1][2], który współpracował z policją podczas napadu i przedstawił swoje obserwacje dziennikarzom. Pojęcie wkrótce przyjęło się wśród psychologów na całym świecie.

Podczas napadu na Kreditbanken przy placu Norrmalmstorg w Sztokholmie od 23 sierpnia do 28 sierpnia 1973 roku napastnicy przetrzymywali zakładników w budynku, do którego nie mogła dostać się policja. Po złapaniu napastników i uwolnieniu przetrzymywanych przez nich osób, te ostatnie broniły przestępców pomimo sześciodniowego uwięzienia i żegnały się z napastnikami^[3].

W czasie przesłuchań odmawiały współpracy z organami ścigania i nie chciały składać zeznań obciążających sprawców^[4]. Jeden z zakładników stał na stanowisku, że porywacze bronili zakładników przed policją^[5]. Inny założył fundację charytatywną, która miała na celu zebrać pieniądze na opłacenie adwokatów sprawców napadu^[6]. Przetrzymywana w budynku zakładniczka zaręczyła się ze swoim porywaczem^[6].

Na podstawie owego wydarzenia w 2003 roku została zrealizowana szwedzko-norweska koprodukcja filmowa Norrmalmstorg^[7].

Zachowanie zakładników po napadzie na Kreditbanken zaskoczyło opinię publiczną oraz środowiska naukowe. Pierwsze badania prowadzono w latach siedemdziesiątych. Definicję i opis zjawiska na potrzeby FBI i Scotland Yardu opracował psychiatra Frank Ochberg^[8][9]. Stał na stanowisku, że w sytuacji skrajnego stresu i zagrożenia życia ofiara czuje się bezradna jak dziecko, zaś wszelkie przejawy litości agresora traktuje jak dar, co powoduje uczucie wdzięczności, skutkujące sympatią do napastnika^[10][11].

Konkluzje z badań Frank Ochberg zawarł w publikacji Understanding the victims of spousal abuse^[12]. Ponadto zagadnienie zostało omówione w publikacji Ochberga Post-traumatic therapy and victims of violence^[13][14].

Inne opisane przypadki syndromu sztokholmskiego dotyczą zakładników uprowadzonych samolotów oraz porwanych osób.

Najbardziej znany przypadek dotyczy Patty Hearst, wnuczki amerykańskiego wydawcy Williama Randolpha Hearsta, która została uprowadzona 4 lutego 1974 roku przez wyznającą utopijne koncepcje socjalne grupę Symbionese Liberation Army^[15]. Porwana przyłączyła się do grupy i z bronią w ręku uczestniczyła m.in. w napadzie na bank w San Francisco^[16].

Została aresztowana w 1975 roku i rok później skazana na 7 lat za współpracę z terrorystami, jednak zastosowano wobec niej prawo łaski i zmniejszono wyrok do dwóch lat. Ostatecznej amnestii dokonał Bill Clinton w finalnej serii amnestii prezydenckich, dokonanej przed złożeniem urzędu. Na podstawie jej historii w 1988 roku Paul Schrader wyreżyserował film Patty Hearst^[17].

Historia Mary McElroy wydarzyła się w 1933 roku i po latach została zakwalifikowana jako przypadek syndromu sztokholmskiego^[18][19]. 27 maja 1933 roku, w wieku 25 lat, została porwana przez czterech mężczyzn, którzy wtargnęli do jej domu. Zażądali okupu, zaś przetrzymywaną ofiarę przykuli kajdankami do ściany^[20]. Po 34 godzinach uwolnili porwaną, gdyż otrzymali od jej rodziny okup w wysokości 30 000 dolarów.

Mary broniła porywaczy, tłumaczyła ich zachowanie, oczekiwała od swojego ojca wpłynięcia na decyzje sądu i złagodzenia wymierzonej kary, odwiedzała ich w więzieniu^[18]. 20 stycznia 1940 roku popełniła samobójstwo. W zostawionym liście pożegnalnym pozytywnie wyrażała się o porywaczach, sugerując, iż byli jedynymi ludźmi na świecie, którzy nie uważali jej za głupią^[20].

Syndrom sztokholmski zdiagnozowano u zakładników samolotu linii TWA, porwanego 14 czerwca 1985 roku przez organizację Hezbollah^[21]. Lot numer 847 kierował się z Kairu do San Diego, z kilkoma międzylądowaniami. Na pokładzie znajdowało się ponad stu pasażerów. Maszyna została porwana w Atenach, pilotów zmuszono do lądowania w Bejrucie^[22]. Jeden z zakładników został zastrzelony, resztę wypuszczano w kolejnych dniach, kiedy samolot kursował pomiędzy Bejrutem a Algierem^[23].

Po siedemnastu dniach od porwania uwolniono ostatnich zakładników, którzy współczuli porywaczom i tłumaczyli ich zachowanie^[21]. Część ofiar wyrażała zrozumienie i poparcie dla ich roszczeń^[24], inni sympatię dla porywaczy^[3].

Wśród szczególnych przypadków syndromu sztokholmskiego wielu psychologów wymienia Nataschę Kampusch. Porwana w wieku 10 lat była więziona, bita i poniżana przez kolejne 8 lat^[25]. Przyznaje jednak, że dążyła do nawiązania swoistego rodzaju relacji ze swoim oprawcą Wolfgangiem Priklopilem, gdyż była to jedyna osoba, z jaką miała kontakt przez osiem lat niewoli aż do 23 sierpnia 2006 roku, gdy udało się jej uciec. Zareagowała płaczem na wiadomość o śmierci swojego oprawcy^[10].

Przypadek Kampusch, według niektórych psychologów, wykracza znacznie poza definicję syndromu sztokholmskiego i doradzają oni używanie terminu: syndrom Nataschy Kampusch. Oba te stany psychiczne cechują się emocjonalnym stosunkiem do oprawcy, co w przypadku Nataschy było jawne.

Natascha opisała swoją historię w książce pod tytułem 3096 dni^[26]. Na jej podstawie powstał film pod tym samym tytułem w reżyserii Sherry’ego Hormanna^[27].

W 1977 roku dwudziestoletnia Colleen Stan podróżowała autostopem ze stanu Oregon do Kalifornii. Została porwana przez Camerona Hookera i jego żonę Janice. Do 1984 roku była przetrzymywana w ich domu w Kalifornii.

Cameron wielokrotnie bił i gwałcił Colleen, zabraniał jej mycia się, karmił odpadkami^[28][29]. W niektóre dni przez 22 godziny na dobę zmuszał do przebywania w drewnianej skrzyni, podobnej do trumny, znęcał się fizycznie i psychicznie^[30]. Straszył śmiercią i wymusił podpisanie umowy, w której przyznała mu bycie „właścicielem” jej duszy i ciała^[31].

Zachowanie Colleen Stan zostało zakwalifikowane jako przykład syndromu sztokholmskiego, gdyż miała wiele możliwości ucieczki od katującego ją porywacza. Pracowała w ogrodzie, pozwalano jej biegać na zewnątrz, kontaktowała się ze swoimi krewnymi telefonicznie i listownie, ale nigdy nie powiedziała, że została porwana^[32]. W 1980 roku wraz z Janice, żoną Camerona, udała się do pobliskiego baru i nie podjęła próby ucieczki^[32]. W 1981 roku porywacz zabrał ją w odwiedziny do rodzinnego domu. Nocowała w nim, nie poinformowała bliskich o sytuacji, w której się znajduje, nie poprosiła o pomoc, ale wróciła z Cameronem do miejsca, gdzie była więziona^[30][31]. Uprzednio powiedziała rodzicom, że porywacz jest jej chłopakiem^[33]. Uciekła po siedmiu latach zachęcona przez Janice, jednocześnie zapewniając, że nie zgłosi sprawy na policję^[32].

Jej historia stała się inspiracją dla filmu Dziewczyna w skrzyni w reżyserii Stephena Kempa^[34]. Przypadek został wielokrotnie opisany w publikacjach naukowych z zakresu psychologii i kryminologii. W 2019 roku została wydana książka Colleen Stan: the simple gifts of life autorstwa Jima Greena^[35].

W XXI wieku termin „syndrom sztokholmski” zaczął być używany w pracach naukowych z dziedziny psychologii i psychiatrii w szerszym znaczeniu niż relacja pomiędzy porywaczami i zakładnikami^[36]. Obecnie określenie stosuje się do opisania toksycznej więzi emocjonalnej i przywiązania emocjonalnego ofiary przemocy do sprawcy, połączonego z sympatią i bronieniem agresora. Syndrom może wytworzyć się pomiędzy^{[36][6][37][38][39]}:

• Maltretowanymi dziećmi i ich rodzicami lub opiekunami;
• Osobami uwikłanymi w agresywne relacje i sprawcami przemocy;
• Mobbingowanymi pracownikami i ich przełożonymi, stosującymi mobbing;
• Ofiarami i sprawcami przemocy domowej;
• Członkami i przywódcami sekt religijnych;
• Ofiarami molestowania seksualnego i sprawcami molestowania;
• Jeńcami wojennymi oraz wojskowymi, którzy ich schwytali.

Syndrom sztokholmski diagnozuje się w przypadku wystąpienia następujących symptomów^[6][40][41]:

• Ofiara żywi wobec sprawcy pozytywne uczucia, stara się zrozumieć przyczyny jego zachowania;
• Ofiara nie podejmuje działań, które mogłyby doprowadzić do uwolnienia i poprawy jej sytuacji, nie woła o pomoc, nie podejmuje próby ucieczki;
• Ofiara nie wini sprawcy lub wręcz stara się go usprawiedliwiać i bronić, nie chce współpracować z organami ścigania, nie chce, aby sprawca poniósł karę za swoje czyny;
• Ofiara jest sceptycznie lub wrogo nastawiona do osób, które chcą udzielić jej pomocy (rodziny, przyjaciół, policji);
• Ofiara uważa sprawcę za bliską osobę, przyjaciela lub wręcz wybawiciela i obrońcę.

Syndrom sztokholmski jest uważany za reakcję obronną ofiary, której bezpieczeństwo, zdrowie lub życie zależy wyłącznie od sprawcy przemocy^[42]. Tym samym uczy się odgadywać i spełniać jego potrzeby, aby zminimalizować ryzyko własnej krzywdy^[24][43]. Szacuje się, że syndrom dotyczy 5% osób, przetrzymywanych przez oprawcę^[43]. Wykształca się wówczas, gdy ofiara nie widzi wyjścia z sytuacji, nie rozważa ucieczki (lub nie ma takiej możliwości), jest zniewolona lub poniżana, koncentruje się na pozytywnych zachowaniach oprawcy i ma tendencję do ich wyolbrzymiania^[42]. Jednocześnie jej życie lub zdrowie jest zagrożone, a bezpieczeństwo uzależnione wyłącznie od agresora^[44].

Wyróżnia się cztery etapy rozwoju syndromu sztokholmskiego^[45]:

1. Ofiara nie jest w stanie uwierzyć, że znajduje się w tak niebezpiecznej i strasznej sytuacji.
2. Ofiara uświadamia sobie swoje położenie.
3. Ofiara cierpi, boi się, przeżywa stres.
4. Ofiara zaczyna akceptować sytuację, w której się znalazła i zbliżać emocjonalnie do sprawcy.

W niektórych przypadkach ofiara przyjmuje poglądy oprawcy lub stara się do niego upodobnić. Powyższym mechanizmem tłumaczy się udział Patty Hearst w napadzie na bank, wspólnie z porywaczami (Hearst deklarowała, że przystąpiła do grupy Symbionese Liberation Army dobrowolnie^[46]).

Istotnym czynnikiem wpływającym na zacieśnienie więzi emocjonalnej pomiędzy agresorami a ich ofiarami jest izolacja. Jeden ze sprawców napadu na Kreditbanken wyjaśniał, że podczas sześciu dni przetrzymywania zakładników rozmawiał z nimi, aby mogli bliżej się poznać, gdyż nie miał innego zajęcia^[47]. Identyczna sytuacja wystąpiła pomiędzy porywaczami i pasażerami lotu 847. Ostatni wypuszczeni zakładnicy spędzili ze sprawcami porwania siedemnaście dni w izolacji, na pokładzie samolotu, do którego nie mógł dostać się nikt z zewnątrz^[48]. Podczas rozmów poznali porywaczy i motywy ich działania, które nie tylko przyjęli do wiadomości, ale również uznali za słuszne.

• wiktymologia
• identyfikacja z agresorem

• Artykuł o syndromie sztokholmskim
• Publikacja Franka Ochberga, autora pierwszych badań o syndromie sztokholmskim (ang.)
• Wykład o syndromie sztokholmskim (ang.)
• Natascha Kampusch – ofiara czy manipulantka?. infotuba.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-11-16)].