Zaraza Cypriana

Zaraza Cypriana – epidemia rozwijająca się w latach ok. 250–270 na terenie Imperium Rzymskiego^[1]. Nazwa pochodzi od biskupa Kartaginy Cypriana^[2].

W porównaniu do zarazy Antoninów i dżumy Justyniana, zaraza Cypriana jest o wiele słabiej udokumentowana źródłowo^[3]. Główne źródło wiadomości na temat zarazy stanowi relacja biskupa Kartaginy, Cypriana, od którego imienia przyjęto nazywać epidemię^[4].Poza relacją Cypriana zachowało się jeszcze co najmniej sześć świadectw pisanych przez osoby żyjące w czasie epidemii^[5].

Za początek epidemii uznaje się albo początek rządów Decjusza (249), albo, wedle nowszych ustaleń, Treboniana (251)^[6]. Dowody pisane i archeologiczne pozwalają przypuszczać, że zaraza przywędrowała na tereny Imperium z Etiopii, początkowo ogarniając prowincję Egipt^[7]. W roku 249 epidemia wybuchła w Aleksandrii, a dwa lata później dotarła do Italii i Rzymu^[4]. Latem 251, najpewniej w wyniku zarazy, zmarł syn i następca cesarza Decjusza, Hostilianus^[8]. W latach 20. XXI w. wysunięto hipotezę, zgodnie z którą początków zarazy nie należy doszukiwać się w Afryce, lecz raczej na przydunajskich rubieżach Imperium^[9] . Zgodnie z tą teorią, skonstruowaną przez Sabine Huebner, zaraza miałaby pojawić się w Aleksandrii dopiero w późnych latach 50. III wieku^[10]. Jako pierwszą prowincję objętą zarazą Huebner typuje Mezję, przy czym pojawienie się epidemii wiązać należałoby w tym wypadku z niedawnym najazdem Gotów tamże^[11]. Zgodnie z relacją Historia Augusta epidemia spustoszyła również miasta greckie^[12]. Jakkolwiek rozbieżności źródłowe nie pozwalają odtworzyć dokładnego rozwoju epidemii, z pewnością szalała ona przez co najmniej kilkanaście lat w basenie Morza Śródziemnego i nawracała w kilku falach^[13].

Choroba utrzymywała się na niektórych terenach cesarstwa jeszcze za rządów Klaudiusza Gockiego, który sam najpewniej padł ofiarą właśnie zarazy Cypriana^[14].

Skromna relacja Cypriana nt. objawów choroby zawiera liczne podobieństwa do relacji Tukidydesa nt. zarazy ateńskiej z V w. p.n.e.^[15]. Opis Cypriana zawiera takie symptomy choroby jak gorączka, wymioty, przekrwienie oczu, gangrena, osłabienie lub utrata wzroku i słuchu^[14]. Rzymianie, nie będąc świadomymi działalności chorobotwórczej drobnoustrojów, doszukiwali się przyczyn epidemii w zepsuciu powietrza, niejednokrotnie też rozumując zarazę w kategorii zemsty bogów^[16]. Zdając sobie sprawę z zaraźliwości i potrzeby izolacji chorych, dochodzili również do mylnych przekonań, jak np. o możliwości przenoszenia choroby poprzez kontakt wzrokowy^[16]. XXI-wieczny stan wiedzy pozwala z grupy potencjalnych jednostek chorobowych odpowiedzialnych za epidemię niemal z całą pewnością wykluczyć dżumę; do możliwości zalicza się tyfus, odrę, ospę i cholerę, a za najbardziej prawdopodobne uznaje się gorączkę krwotoczną bądź grypę^[5].

Straty, jakie spowodowała epidemia, są trudne do oszacowania; niektórzy badacze skłonni są uznawać plagę Cypriana za bardziej śmiertelną niż zaraza Antoninów^[4]. Jeśli wierzyć informacjom zawartym w świadectwie biskupa Aleksandrii, miasto miało wyludnić się nawet o 60% mieszkańców^[4]. Jakkolwiek liczba ta wydaje się zawyżona, oznaczałaby spadek ludności Aleksandrii z 500 tys. do ok. 200 tys., co wydaje się do przyjęcia, biorąc w rachubę masową ucieczkę z zapowietrzonego miasta^[5]. Późne źródło, Collecta Augusta z czwartego wieku n.e., zawiera ogólnikową informację, jakoby jednego dnia miało umrzeć 5000 osób^[4]. Ponadto chaos wywołany przez plagę sprowokował wybuch kryzysu żywnościowego w następnych latach^[17].

Stan zarazy był jednym z powodów czasowego wzrostu religijności, zarówno wśród ludności chrześcijańskiej, jak i wyznawców starych bogów^[16]. Stan kryzysu i niepewności, w połączeniu z naciskiem społeczności chrześcijańskich na pomoc poszkodowanym i dogmatem o życiu pozagrobowym, mogły przyczynić się do wzrostu popularności religii chrześcijańskiej na terenie Imperium^[18]. Zaraza Cypriana wpisuje się w szerszy obraz katastrof i przesileń w Imperium Rzymskim, ogólnie określany w historiografii jako kryzys wieku trzeciego^[4].

• JudytaJ. Iwańska JudytaJ., Epidemie w antycznych źródłach greckich i rzymskich, „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 30, Wyższe Seminaria Duchowne Towarzystwa Salezjańskiego, 2011, s. 209-221 .
• Anne deA. Hoop Anne deA., Pursued by Plague: Did the Plague of Cyprian Cause the Romans to Migrate?, „Junctions: Graduate Journal of the Humanities”, 5/2, 2021, s. 46-59, DOI: 10.33391/jgjh.103 .
• SabineS. Huebner SabineS., The “Plague of Cyprian”: A revised view of the origin and spread of a 3rd-c. CE pandemic, „Journal of Roman Archaeology”, 34/1, 2021, s. 151 - 174, DOI: 10.1017/S1047759421000349 .