Cultura da santeris cun urnas

La Cultura da santeris cun urnas è la cultura dal temp da bronz tardiv ch’era derasada il pli vastamain en l’Europa Centrala. Ella ha existì da ca. 1300 fin 800 a.C. Damai ch’il ritus da sepultura – brischar morts sin in stgandler e sepulir la tschendra en urnas – è er vegnì pratitgà en autras culturas, vegn la Cultura da santeris cun urnas definida supplementarmain tras ulteriurs criteris sco las furmas tipicas dal bronz e da la cheramica. La Cultura da santeris cun urnas è suandada a la Cultura da crests-fossa dal temp da bronz mesaun. En vastas parts da ses territori da derasaziun vegn la Cultura da santeris cun urnas remplazzada a l’entschatta dal temp da fier tras la Cultura da Hallstatt.

La Cultura da santeris cun urnas vegn sutdividida en plirs stgalims da cronologia relativa che vegnan designads sco temp da bronz D (Bz D) e sco Hallstatt A e B (Ha), damai ch’ils cunfins vers la Cultura da Hallstatt dal temp da fier eran l’emprim nuncleras. Hermann Müller-Karpe ed auters perscrutaders han sutdividì supplementarmain ils singuls stgalims. Per la Cultura da santeris cun urnas en la regiun da la Germania dal Sid ha Lothar Sperber anc sviluppà ulteriurs pass da sutdivisiun.

La Cultura da santeris cun urnas era derasada sur vastas parts da l’Europa Centrala occidentala. Quella tanscheva dal Batschigl parisian en il vest fin l’Austria Bassa en l’ost e cumpigliava vers sidvest, tenor la definiziun extendida, er la Catalugna spagnola e l’Italia dal Nord. Ils cunfins tranter ses territori da derasaziun per propi e regiuns ch’èn be stadas pli u main ferm sut influenza da la Cultura da santeris cun urnas na sa laschan betg adina trair a moda precisa; quai tant pli che quests cunfins èn sa spustads pliras giadas en il decurs dal temp da bronz tardiv.

Sco in dals centers d’origin pussaivels vegnan surtut en dumonda las Prealps en il nord, ost e sidost, e qua en spezial la Cultura da Laugen-Melaun. Da qua davent èn las caracteristicas da la Cultura da santeris cun urnas sa derasadas en tuttas direcziuns. Paucs tschientaners pli tard è ella puspè svanida en l’Italia, nua ch’ella vegn remplazzada tras la Cultura da Villanova, ed en la Transilvania. Vers la Frantscha dal Sid e la Spagna dal Nordost è ella percunter pir sa derasada vers la fin dal temp da bronz (ca. en il 9avel tschientaner a.C.).

Il territori da la Cultura da santeris cun urnas vegn sutdividida en in circul oriental ed en in circul occidental. En la fasa tempriva e mesauna da la Cultura da santeris cun urnas sa chattava il cunfin da quella en la regiun Strudengau–Dunkelsteinerwald; en la fasa tardiva ha er la regiun da l’Austria Auta e da Salzburg appartegnì al circul da l’ost.^[1]

A basa da differenzas en la cheramica vegnan definidas dapi il cumenzament dal temp da Hallstatt A entaifer il circul dal vest trais gruppas regiunalas pli grondas: Rain – Svizra; Main Sut – Svevia; Baviera Sura – Salzburg – Austria Auta.

Durant il temp da Hallstatt A e B ha la gruppa Rain – Svizra furmà cun la Cultura da santeris cun urnas da la Frantscha da l’Ost e Centrala ina provinza da cheramica pli u main unitara.

La Cultura da Lausitz che cunfinescha en il nordost cun il territori da derasaziun da la Cultura da santeris cun urnas, sumeglia quella en la moda da sepultura ed er areguard intgins aspects da la cultura materiala. Intgins perscrutaders l’attribueschan perquai medemamain a la Cultura da santeris cun urnas.

Ils morts vegnivan brischads sin stgandlers, las restanzas da l’ossa e la tschendra vegnivan alura sepulidas en recipients da taila u lain sco er en urnas da terracotga sin santeris cun urnas. En quest connex sa laschan differenziar d’ina vart simplas fossas d’urna, da l’autra vart chombras sepulcralas fatgas or da crap. En ils detagls sa differenziava il ritus da sepultura entaifer las singulas regiuns; ed er en il decurs cronologic dal temp da bronz tardiv sa laschan observar tschertas midadas.

En bleras regiuns han ins endrizzà entaifer la Cultura da santeris cun urnas gronds champs da fossas (p.ex. Kelheim cun dapli che 258, Ingolstadt-Zuchering cun dapli che 316 u Franzhausen cun bundant 400 fossas). Surtut en il vest dal Rain èn ils champs da fossas bler pli pitschens, quai che renviescha forsa ad autras furmas d’organisaziun da la societad. Per part han ins furmà fossas radundas enturn las urnas u sepulì quellas en crests-fossa. Sin intgins champs da fossas han ins be tractà singulas urnas en questa moda, quai che pudess esser in indizi per ina posiziun extraordinaria dal mort respectiv.

En la Baviera enconuscha il temp da la Cultura da santeris cun urnas intginas fossas d’ina classa sociala superiura che vegnivan brischads sin il stgandler ensemen cun chars represchentativs a quatter rodas.

L’agiunta d’armas a la fossa designescha probablamain ina classa da guerriers ch’aveva ina rolla centrala entaifer la societad. Spadas han ins però chattà be paucas en fossas. Enstagl d’agiuntas a fossas vegnan deponidas en il decurs dal temp da bronz tardiv adina dapli armas ed utensils en auas – in ritual ch’aveva probablamain ina muntada cultica.

La cheramica tipica da la Cultura da santeris cun urnas enconuscha tant differenzas temporalas sco er regiunalas. La gruppa Rain – Svizra è segnada d’ornaments er a l’intern dals vaschs (surtut tar cuppas); areguard las tecnicas d’ornamentaziun èn qua tipics ornaments sgriflads, fatgs cun petgen, cun bul u a moda policroma.

La coluraziun cotschna cumpara en la Cultura da santeris cun urnas pir cun il stgalim Ha B. Quella è qua uschè caracteristica ch’ella furma in impurtant criteri da dataziun. L’origin da la coluraziun cotschna n’è anc betg sclerì dal tuttafatg. Probablamain n’èsi però nagina casualitad che quella cumpara surtut en il territori da la gruppa Rain – Svizra; pertge che l’ornamentica variada e giaglia da questa regiun cuntrastescha gia avant cun il stil convenziunal da la gruppa Main Sut – Svevia.

L’elavuraziun da metal ha cuntanschì en la Cultura da santeris cun urnas in aut stadi tecnic. Products da bronz vegnivan per gronda part culads en furmas da cular da crap, per part er en furmas da bronz u da terracotga. A la preschientscha da lavuratoris da cular bronz renvieschan daguts da culada ch’ins ha chattà cun far exchavaziuns.

Ina caracteristica da la Cultura da santeris cun urnas furma il grond dumber d’objects ch’èn vegnids fatgs da tola da bronz. Cuppins, culs, chazs, sadellas e chapellinas vegnivan surtut producids cun punzar. Tocs ch’ins metteva ensemen or da pliras parts vegnivan fermads cun guttas da rebatter, auters objects er cun giavuns da bronz u cun storscher ed entretschar ils urs da la tola. Tant or da fossas sco er or da chats da deposits èn avant maun bleras differentas furmas da cliniez; sper bronz vegniva quel per part er producì da dents d’animals, dad ossa, dad ambra, da vaider e dad aur. La ritgezza da furmas dals utensils e da las armas fatgas da bronz resorta però main d’objects agiuntads a fossas che dals numerus chats da deposits da la Cultura da santeris cun urnas. Tar las armas – sajan quai da chatscha e/u da guerra – tutgavan stilets, spadas, lantschas e pizs da frizzas.

Surtut las spadas paran d’avair gì sper lur muntada pratica sco arma da guerra er ina funcziun sco simbol da status. Quai vala surtut per las spadas cun moni da bronz, da las qualas èn sa mantegnids divers tips regiunals e svilups temporals.

Vers la fin da la Cultura da santeris cun urnas èn er arrivads tras commerzi da barat singuls objects da fier en il territori da derasaziun da quella. Tals chats da fier èn per exempel avant maun en la Germania dal Sidvest.

La structura d’abitadis sumeglia quella da las epocas precedentas. Sper aclauns existivan er abitadis pli gronds cun funcziun da center; quels cumpigliavan savens in territori da 20 fin 30 hectaras ed eran circumdads d’in sistem da rempars e foss. Ad Ormož (Slovenia) han ins per exempel exchavà in abitadi d’ina grondezza da 400 sin 380 meters che disponiva da vias rectangularas cun cuvrida dira. Auters abitadis ch’ins ha retschertgà da rudent furman Freinberg a Linz e Rainberg a Salzburg. Tut tenor il tip dals edifizis sa laschan distinguer duas sorts d’abitadis: tar l’emprim èn avant maun be pitschens edifizis rectangulars; tar il segund existan sper chamonas pli pitschnas er gronds edifizis en furma da halla, savens cun nav dubla. Tar quests ultims sa tractavi da chasas d’abitar e da cuminanza, entant che las chamonas furmavan probablamain lavuratoris e magasins.

En la part settentriunala da las Alps Orientalas (p.ex en la regiun da Kitzbühel u en la Stiria) eran las minieras d’arom da gronda muntada economica. Ils numerus chats ch’èn vegnids a la glisch dattan perditga dals differents pass d’elavuraziun e cumprovan – p.ex. en furma da tezlas che servivan a dumbrar – er emprims pass d’administraziun.

L’explotaziun da sal en il Salzkammergut va enavos sin il temp da bronz mesaun. En il 13avel tschientaner ha alura cumenzà l’explotaziun da sal da muntogna en furma cumpacta sut terra. A Hallstatt tanschan ils chats fin en ina profunditad da 215 meters sut la surfatscha. Utensils da lain sco zaivers eran construids a moda identica, medemamain las stalizzas da tieula; quai renviescha ad ina producziun industriala.

L’onn 1885 ha Ernst Wagner duvrà sco emprim la noziun ‹santeris cun urnas› (en sia publicaziun ‹Hügelgräber und Urnen-Friedhöfe in Baden›).

Lavurs da basa areguard la sutdivisiun da la Cultura da santeris cun urnas en il sidvest da l’Europa Centrala han publitgà Emil Vogt (ils onns 1930) e Wolfgang Kimmig (ils onns 1940).

Areguard la dumonda co ch’ha gì lieu la transiziun da la Cultura da crests-fossa a la Cultura da santeris cun urnas dal temp da bronz tardiv divergeschan las opiniuns. Tscherts auturs (surtut fin ils onns 1950) èn da l’avis ch’i hajan gì lieu da quel temp migraziuns pli grondas chaschunadas tras surpopulaziun; auters percunter vesan plitost ina midada da cultura cuntinuanta dal temp da bronz mesaun al temp da bronz tardiv. Sco tratg cuminaivel da tut ils purtaders da la Cultura da santeris cun urnas sa laschan en tutta cas supponer novas ideas religiusas ch’èn sa fatgas valair a l’entschatta dal temp da bronz tardiv, las qualas han manà en vastas parts da l’Europa a midadas areguard la moda da sepultura.

En il center da la Cultura da santeris cun urnas, en il vast spazi ‹en il nord da las Alps›, è sa sviluppada a partir da ca. 800 a.C. la Cultura da Hallstatt dal temp da fier. En quest cas è la transiziun succedida a moda cuntinuanta, pia senza eventualas rupturas. La vaschella, las armas ed il cliniez èn restads per gronda part tuttina, ils abitadis dal temp da la Cultura da santeris cun urnas èn sa mantegnids ed er divers champs da fossas han ins utilisà vinavant. Quai lascha almain supponer ina cuntinuitad etnica.^[2]

1. ↑ Sche betg menziunà autramain sa basan las infurmaziuns en quest artitgel sin Otto H. Urban: Der lange Weg zur Geschichte. Die Urgeschichte Österreichs. Ueberreuter, Vienna 2003, ISBN 3-8000-3969-9, p. 188–224.
2. ↑ Angus Konstam: Historical Atlas of the Celtic World, ISBN 1-904668-01-1.

• Dirk Brandherm: Westliche Urnenfelderkultur. En: A.M. Wittke (ed.): Frühgeschichte der Mittelmeerkulturen. Historisch-archäologisches Handbuch. (Der Neue Pauly, supplements, tom 10), J.B. Metzler, Stuttgart 2015, ISBN 978-3-476-02470-1, p. 202–209.
• Emil Vogt: Die spätbronzezeitliche Keramik der Schweiz und ihre Chronologie. (Denkschriften der Schweizerischen Naturforschenden Gesellschaft, 66/1), Fretz, Turitg 1930.
• Wolfgang Kimmig: Die Urnenfelderkultur in Baden. Untersucht aufgrund der Gräberfunde. (Römisch-germanische Forschungen, 14). De Gruyter, Berlin 1940.
• Hermann Müller-Karpe: Beiträge zur Chronologie der Urnenfelderzeit nördlich und südlich der Alpen. (Römisch-Germanische Forschungen, 22), De Gruyter, Berlin 1959.
• Lothar Sperber: Untersuchungen zur Chronologie der Urnenfelderkultur im nördlichen Alpenvorland von der Schweiz bis Oberösterreich. (Antiquitas, retscha 3: Abhandlungen zur Vor- und Frühgeschichte, zur klassischen und provinzial-römischen Archäologie und zur Geschichte des Altertums, tom 29), Habelt, Bonn 1987, ISBN 3-7749-1700-0.
• Frank Falkenstein: Eine Katastrophen-Theorie zum Beginn der Urnenfelderkultur. En: Chronos. Beiträge zur prähistorischen Archäologie zwischen Nord- und Südosteuropa. Festschrift für Bernhard Hänsel. Ed. da Cornelia Becker, Marie-Luise Dunkelmann, Carola Metzner-Nebelsick, Heidi Peter-Röcher, Manfred Roeder e Biba Terzan. Verlag Marie Leidorf, Espelkamp 1997 (pdf).

 Commons: Cultura da santeris cun urnas – Collecziun da maletgs, videos e datotecas d'audio

• Cultura da santeris cun urnas a l’exempel da la regiun dad Ingolstadt