Marxissem

Marxissem è il num d’ina teoria da la societad che Karl Marx e Friedrich Engels han sviluppà en il 19avel tschientaner. La finamira da quella è da transfurmar cun agid d’ina vieuta revoluziunara la societad da classas vertenta en ina societad senza classas.

Il marxissem furma in moviment che dueva avair grond’influenza betg mo sin la politica, mabain er sin la scienza e sin l’istorgia da las ideas insumma; el sa lascha attribuir tant al socialissem sco er al communissem. Sco marxists vegnan designads dapi la segunda mesadad dal 19avel tschientaner ils aderents da las ideas da Marx ed Engels. En in senn pli vast furma ‹marxissem› ina noziun collectiva per la teoria economica e da la societad che Marx ed Engels han sviluppà, sco er per las ideas filosoficas e politicas ch’èn colliadas cun quella. Er persunas e modas da pensar che sa refereschan specificamain a l’ovra da Marx ed Engels vegnan attribuidas al marxissem.

Enconuschentas direcziuns marxisticas furman il marxissem ortodox da la democrazia sociala tempriva (a la fin dal 19avel ed a l’entschatta dal 20avel tschientaner), il leninissem, il marxissem-leninissem, il trotzkissem sco er diversas furmas dal neomarxissem occidental, tranter auter la Scola da Francfurt, il marxissem structuralistic franzos, l’operaissem talian, il titoissem jugoslav ed il postmarxissem.

Las ragischs teoreticas dal marxissem èn tranter auter da chattar en la confruntaziun critica cun la filosofia tudestga (Kant, Hegel, Feuerbach), l’economia naziunala englaisa (Smith, Ricardo), il socialissem tempriv franzos (Fourier, Saint-Simon, Blanqui, Proudhon) sco er cun ils istoriografs da la restauraziun franzosa (Thierry, Guizot, Mignet). Surtut Engels, Karl Kautsky e Lenin, ma er Plechanow, Labriola, Trotzki e Rosa Luxemburg han influenzà a moda durabla l’ulteriur svilup dal marxissem. En ina segunda fasa, da la fin da l’Emprima Guerra mundiala fin al moviment dal 1968, ha il marxissem chattà in’ulteriura differenziaziun en las ovras da Karl Korsch, Georg Lukács, Antonio Gramsci, Ernest Mandel, André Gorz, Herbert Marcuse, Theodor W. Adorno e Louis Althusser.

Cun il temp è sa sviluppada ina filosofia marxistica specifica ed entaifer bleras disciplinas da las scienzas socialas èn sa fatgs valair moviments marxistics, sco per exempel en furma da la sociologia marxistica, da la teoria economica marxistica, da la teoria da la litteratura marxistica u en la psicologia dal freudomarxissem.

Il term ‹marxissem› n’era l’emprim nagina autodenominaziun d’ina partida u gruppa, mabain vegniva duvrà d’autras gruppaziuns politicas. Gia en ils onns 1850 han ils aderents dal socialist Weitling duvrà il term ‹marxians›. Entaifer l’associaziun da lavurants internaziunala (1864–1876) èsi vegnì tar conflicts tranter anarchists (‹bacuninists›) e lur rivals ch’els han titulà ‹marxists›.^[1] Da quel temp è il term ‹marxist› er vegnì duvrà pli e pli d’aderents da Marx sez. Vers la fin dals onns 1870 è Marx sa distanzià d’ina giuvna fracziun da socialists franzos enturn Paul Lafargue e Jules Guesde che sa numnavan marxists; tenor Marx sa drizzavan quests «giuvenots» memia ferm vers l’idea dal refurmissem. En quest connex duai Marx avair ditg – tenor Engels – ch’el sez na sa resguardia betg sco marxist.^[2] Il term ‹marxissem› è cumprovà a partir dals onns 1880 (p.ex. en la scrittira dal 1882 ‹Le Marxisme et l’Internationale› da Paul Brousse).

Marx ed Engels sezs han introducì la noziun ‹socialissem scientific› sco alternativa per ‹marxissem›. Cun quella han els vulì sa distanziar d’auters models dal stadi u da la societad ch’els attribuivan al ‹socialissem utopic› u a l’anarchissem.^[3] I na dueva però betg reussir ad Engels da far valair il term ‹socialissem scientific› per lur ideas. Suenter la mort da Marx chatt’ins en la correspundenza dad Engels numerusas passaschas, en las qualas el s’exprima a moda spretschanta davart la noziun ‹marxissem› e ses represchentants. En ina brev dal 1890 a Lafargue pleda el dals giuvens academichers entaifer la SPD che «sa dattan tuts sco aderents dal marxissem», ma ch’hajan en vardad be en egl da far carriera. En connex cun talas tendenzas haja Marx ditg: «‹Tut quai che jau sai è che jau na sun nagin marxist!› E probablamain avess el ditg da quests signurs il medem sco Heine dals poets ch’al imitavan: ‹Jau hai semnà draguns e racoltà plugls.›»^[4] En in auter lieu scriva el a Lafargue: «Nus n’as avain mai numnà auter che ‹the so-called Marxists› ed jau na savess betg co ch’ins as pudess numnar autramain. Avais vus in auter num ch’è tuttina curt sch’al faschai palais e nus al vegnin a duvrar cun plaschair e senza far grondas.»^[5]

A medem temp ha Engels però stuì prender per enconuschientscha ch’il term marxissem vegnia probablamain a sa far valair: «Ma bain! Nus avain victorisà, nus avain cumprovà al mund che praticamain tut ils socialists en l’Europa èn ‹marxists› (els vegnan anc a vegnir balurds, d’ans avair dà quest num!)»^[6] Uschia ha el scrit en ‹Ludwig Feuerbach und der Ausgang der klassischen deutschen Philosophie› (ediziun dal 1888): «En il fratemp ha la concepziun dal mund tenor Marx chattà represchentants lunsch sur la Germania e l’Europa ora ed en tut las linguas cultivadas dal mund.» Ed agiunta pli tard en in’annotaziun: «Senza el [remartga: Marx] na fiss la teoria oz per lunschor betg là nua ch’ella è. Ella porta uschia cun raschun ses num.»^[7]

Tuttina sco il ‹socialissem scientific› han er sinonims ch’èn vegnids stgaffids pli tard betg pudì sa far valair cunter la denominaziun ‹marxissem› (sco p.ex. materialissem dialectic, materialissem istoric, filosofia da la pratica, communissem scientific u marxissem-leninissem).

Marx ed Engels èn sa fatschentads cun diversas tradiziuns da pensar critic-scientificas. Lur ideas fundamentalas èn pir vegnidas sistematisadas suenter lur mort. Ina tala emprova da canonisar il marxissem ad ina ductrina unitara è da chattar en las scrittiras da Franz Mehring, Karl Kautsky, Antonio Labriola e Georgi Walentinowitsch Plechanow.^[8] Envers l’intenziun da vulair stgaffir da las ideas da Marx ed Engels ina teoria consistenta ston ins però far valair duas resalvas:

• Marx ha l’emprim concepì si’ovra sco analisa permanenta da las relaziuns actualas; quella stoppia vegnir examinada e revedida cuntinuadamain e las prognosas adattadas correspundentamain.

• Engels vuleva derasar la teoria en ina furma bain chapibla ed ha contribuì studis concrets da grond’influenza. Areguard sia rolla èn las opiniuns dividas: intgins èn da l’avis ch’el haja schematisà e vulgarisà la teoria oriunda; auters però al resguardan sco perscrutader da muntada equivalenta e munì cun il dun da dar a las ideas ina furma pli concreta che Marx.

Surtut durant ils ultims onns da lur perioda d’activitad communabla èsi en emprima lingia stà Engels a manar en furma d’artitgels da gasetta la debatta publica cun ils critichers da lur teorias ed a derasar lur ideas entaifer il moviment dals lavurants. Marx percunter lavurava – savens en in stadi da sanadad flaivlentà – vi da si’ovra economica tardiva e principala ‹Das Kapital›. A basa da lur stretga collavuraziun e da l’enconuschientscha vicendaivla da las scrittiras pon ins supponer che questa repartiziun da la lavur era intenziunada.

Surtut ils represchentants ‹ortodoxs› da la democrazia sociala classica e silsuenter il marxissem-leninissem resguardan il marxissem sco sistem teoretic ed orientà a la pratica e sco concepziun dal mund cumplessiva.

Per chapir meglier la teoria marxistica sa lascha quella sutdivider en trais secturs centrals, ils quals Marx ed Engels chapivan però sco entretschads fitg ferm in en l’auter^[9]:

• Critica da la filosofia e da l’ideologia,
• critica dal chapitalissem,
• critica da la societad.

Per chapir meglier las basas dal marxissem propona Lenin d’attribuir als trais champs numnads las occupaziuns teoreticas cun ils pli impurtants pensaders ch’han influenzà Marx ed Engels:

• Il materialissem da Feuerbach e la dialectica da Hegel,
• economs englais sco Adam Smith e David Ricardo,
• ils socialists franzos ‹utopics› sco Henri de Saint-Simon, Charles Fourier e Pierre-Joseph Proudhon.

En ses enconuschent essai ‹Trais funtaunas e trais cumponentas dal marxissem› scriva Lenin: «L’entira genialitad da Marx consista gist en quai ch’el ha respundì las dumondas ch’il pensar avanzà da l’umanitad aveva tschentà. Sias ideas èn sa sviluppadas sco cuntinuaziun directa da las teorias dals gronds represchentants da la filosofia, da l’economia politica e dal socialissem.»^[10]

La dumonda schebain la democrazia sociala ed il marxissem-leninissem sajan da considerar sco cuntinuaziuns consequentas dal marxissem è contestada. Uschia han per exempel Marx ed Engels refusà tenor atgna decleraziun concepts naziunalistics. Cuntrari a la moda da pensar en stadis naziunals, sco che faschevan quai blers contemporans, han els represchentà posiziuns internaziunalisticas. Ils socialdemocrats tudestgs percunter han consentì il 1914 a la guerra cunter l’Imperi russ zaristic. Damai ch’i sa tractia tar il chapitalissem cun ses martgà mundial d’in sistem ch’ageschia a moda internaziunala – uschia han argumentà Marx ed Engels – sa laschia quel er be surventscher en in context internaziunal (revoluziun mundiala). En il decurs dals onns 1930 ha il marxissem-leninissem remplazzà resp. spustà quest’opiniun tras la teoria dal socialissem en in singul pajais (Uniun sovietica). La situaziun en l’Europa Centrala e dal Vest è vegnida giuditgada en quel senn ch’ils moviments revoluziunars hajan fatg là naufragi e che la revoluziun mundiala n’haja betg gì lieu. Entaifer l’Internaziunala communistica èn tut ils pajais sa suttamess a la nova doctrina.

Dapi la fundaziun dal marxissem tras Marx ed Engels èn sa sviluppadas pliras direcziuns che stattan sut l’influenza dal marxissem; quellas resguardan sasezzas sco ertavels genuins da las ideas classicas e sa distanzieschan da lur concurrents. Oz firmescha sut la denominaziun ‹marxissem› in vast spectrum da direcziuns ch’èn per part colliadas be a l’ur cun il fundament da l’ovra da Marx ed Engels. Questas differentas orientaziuns entaifer il marxissem vegnan da lur vart mintgamai represchentadas e sviluppadas vinavant tras teoretichers ch’èn s’avischinads a l’ovra cumplexa da Marx ed Engels nà da diversas tradiziuns da pensar.

Il marxissem ortodox da la democrazia sociala (ca. fin l’Emprima Guerra mundiala) è s’orientà stretgamain a las scrittiras da Marx ed Engels. Cun la separaziun dals socialdemocrats russ en menschevics e bolschevics e la fundaziun dal ‹center marxistic› enturn Karl Kautsky a l’entschatta dal 20avel tschientaner è il marxissem ortodox sa spartì en in’ala refurmistica ed en in’ala revoluziunara. Sco marxissem revoluziunar è quest’ultima sa concentrada sin la realisaziun dal marxissem cun agid dals meds da la revoluziun. Ina direcziun speziala dal marxissem ortodox ha furmà l’austromarxissem; quel occupava ina posiziun intermediara tranter refurma sociala e revoluziun ed ha impedì uschia la furmaziun d’ina ferma ala revoluziunara en l’Austria dal tranterguerras.

Cuntrari al marxissem ortodox ha il revisiunissem resp. refurmissem enturn Eduard Bernstein refusà tut ils aspects radicals e revoluziunars dal marxissem. A basa da las novas relaziuns economicas (imperialissem) era el da l’avis ch’ina via moderada vers il socialissem saja pussaivla. Il pli tard suenter la spartiziun da las partidas socialdemocraticas en partidas socialisticas e communisticas suenter l’Emprima Guerra mundiala ha il revisiunissem cun sia pratica politica dal refurmissem furmà il curs principal entaifer l’Internaziunala socialistica. En la gronda part dals pajais èn las secziuns da quella sa distanziadas plaunsieu da la concepziun dal mund marxistica.

Il marxissem sovietic u marxissem-leninissem (a partir dal 1924) – numnà da ses critichers per il pli stalinissem – sa referiva al marxissem ortodox e pretendeva per sai d’avair adattà quel a las novas relaziuns (imperialissem e chapitalissem da monopols). Il medem ha er pretendì il trotzkissem che refusava cun sia teoria da la revoluziun permanenta la teoria dal socialissem en in singul pajais e ch’ha mantegnì ina tenuta critica envers il socialissem real. Tant il marxissem-leninissem sco er il trotzkissem vesevan sasezs en la successiun dals bolschevics sut Lenin. Al merxissem-leninissem èn er sa referids blers moviments da liberaziun dal ‹Terz Mund›; da quels èn savens sa sviluppads agens sistems politics sco ils sistems ch’existan fin oz en China (maoissem), en la Corea dal Nord (ideologia da Chuch’e), da la Cuba e dal Vietnam.

Marxissem occidental e neomarxissem èn noziuns collectivas per las teorias surtut da la nova sanestra. Quellas sa distanzieschan dal realsocialissem ed emprovan d’applitgar las ideas centralas dal marxissem a las cundiziuns socialas ed economicas ch’èn sa midadas. Igl existan qua las pli differentas direcziuns sco per exempel quella da la New Left britannica (E.P. Thompson, Perry Anderson) ch’è sa furmada sco ina da las emprimas suenter la revolta en l’Ungaria, quella dal communissem da refurma e da l’eurocommunissem da partidas communisticas dal vest, l’operaissem talian u la Scola da Francfurt. Per part vegn er il titoissem attribuì al neomarxissem. Ed il postmarxissem metta en il center la critica da las valurs. Da muntada centrala per il neomarxissem èn stadas las scrittiras da Karl Korsch, Antonio Gramsci, Georg Lukács, Ernst Bloch, Ernest Mandel, Louis Althusser, Roman Rosdolsky, Leo Kofler e.a.

Cumbain che Marx ed Engels han en emprima lingia pratitgà ina critica da la filosofia e da l’ideologia ch’aveva l’intent d’emancipar ils umans, vegn il marxissem per part resguardà sez sco direcziun filosofica da tempra umanista. Areguard la teoria da l’enconuschientscha e la teoria da la scienza è il marxissem vegnì influenzà da dus elements centrals: da la dialectica da Hegel e dal materialissem epistemologic da Feuerbach. Lenin numna il materialissem la filosofia dal marxissem.^[11] Gia il 1845 aveva Marx crititgà ils filosofs en sia sentenza ch’è daventada famusa: «Ils filosofs han be interpretà il mund a moda differenta; quai che quinta però è d’al transfurmar.»^[12]

Cuntrari a l’idealissem filosofic è il marxissem da l’avis che tut las ideas, imaginaziuns e reflexiuns naschian da la cumplexitad da la realitad sociala e da las relaziuns da pussanza che quella implitgeschia. L’origin da questas relaziuns saja da chattar en las relaziuns da producziun istoric-geograficas ed en las cundiziuns materialas da mintga epoca. Marx ed Engels han surpiglià – influenzads dals giuvens hegelians – la concepziun dal mund materialistica da Feuerbach ed han cumplettà quella or da l’ovra da Hegel cun la dialectica e l’idea d’in svilup permanent ch’è colliada cun quella.

Uschia èn Marx ed Engels stads da l’avis d’avair surmuntà la moda da vesair unilaterala dals materialists mecanics che resguardavan il mund sco nunmidabel.^[13] L’onn 1843 ha Karl Marx surpiglià da Hegel il model da reflexiun da la dialectica sco er la supposiziun che l’istorgia sa sviluppia tenor reglas fixas. Cuntrari a Hegel n’ha el però betg deducì quests teorems dal svilup cuntinuant d’in ‹spiert dal mund› supponì, mabain da las cundiziuns e confruntaziuns materialas e socialas entaifer la societad.

Lenin ha designà las ideas filosoficas da Marx ed Engels sco materialissem dialectic, cumbain ch’els sezs n’avevan betg duvrà quest term. Per Lenin furmava la dialectica materialistica da Marx ed Engels «la ductrina da la relativitad da la savida umana, la quala ans reflectescha la materia che sa chatta en in svilup infinit».^[14]

En la scuverta dal radium, da l’electron e da la transfurmaziun dals elements vesa Lenin ina cumprova da questas tesas che curregian la supposiziun idealistic che tut stettia airi en perpeten.^[15] Tenor la dialectica da Hegel sa lascha il mund chapir sco ina successiun cuntinuanta da cuntrasts – tesa ed antitesa – che sa sviluppan vinavant en pass da trais a sintesas. Questas sintesas fan avanzar la ‹realitad objectiva› e ‹determineschan› uschia l’avegnir fin che quel na cuntegna nagins cuntrasts pli e ‹sa schlia› en l’‹absolut›. Tar quest progress che metta ad ir il mund material en sia totalitad sa tracti per il filosof idealistic d’in product dal spiert uman, il qual daventa – enconuschend quel pli e pli sasez – identic cun il ‹spiert dal mund›.

Marx percunter ha contemplà la dialectica da Hegel or da la perspectiva dal materialissem: El l’ha ‹mess cun ils pes ensi› ed ha postulà che la realitad objectiva sa laschia explitgar or da si’existenza materiala ed il svilup da quella e na saja betg da resguardar sco accumpliment d’ina idea divina absoluta u sco product dal pensar da l’uman: «Mia metoda dialectica na sa differenziescha betg be da quella da Hegel, mabain furma precis il cuntrari da quella. Per Hegel è il process cognitiv – il qual el transfurma schizunt sut la noziun da l’‹idea› en in agen subject – il Demiurg che metta ad ir la realitad, la quala n’è nagut auter che si’apparientscha exteriura. Tar mai percunter è tut l’ideal nagut auter che cumparsa materiala ch’è vegnida transponida e translatada en il chau da l’uman.»^[16]

Tuttina sco en la filosofia da Hegel vegn l’univers chapì sco ina totalitad, vul dir sco in esser cumplessiv en il qual tut è collià a moda objectiva in cun l’auter. Ma ils cuntrasts ch’èn per l’idealissem be da natira spiertala resguarda Marx sco expressiun da cuntrasts materials reals: er quels dependian in da l’auter e sa chattian en in stadi d’ina influenza vicendaivla permanenta. Tut en tut avanzia quella, vul dir sa sviluppia dal simpel vers il cumplex e percurria divers stgalims, als quals correspundian tschertas midadas qualitativas, uschia che quels tegnian en moviment il svilup.

Ina realitad objectiva exista tenor quest puntg da vista er ordaifer ed independent da la schientscha umana, numnadamain en ils moviments materials, ils quals l’uman – che furma sez ina part da la realitad materiala – influenzescha sapientivamain. Quai na vul però betg dir ch’ils umans percepeschian lur ambient a moda objectivamain correcta; Marx ed Engels vulan precis mitschar da l’engion da sasez ideologic, da la faussa impressiun da l’ambient e perquai da la spartiziun tranter subject ed object:

• La dretga chapientscha da las leschas che mettan en moviment fenomens u eveniments po perquai adina be ir ora da l’analisa da la pratica e mai d’in ‹chaprizi› idealistic (damai che quest ultim n’è betg abel da deducir in fenomen da ses origin material): «La libertad na giascha betg en l’independenza imaginada da leschas da la natira, mabain en l’enconuschientscha da questas leschas ed en il fatg che quest’enconuschientscha pussibilitescha da las laschar operar a moda sistematica per cuntanscher tscherts intents.»^[17]

• Cun quai è er gia sclerida la relaziun tranter l’abstract ed il concret, vul dir la necessitad da trair or da la pratica conclusiuns abstractas e da sviluppar puspè or da questas conclusiuns abstractas ina pratica concreta: «Il concret è concret perquai ch’i sa tracta da la sintesa da bleras determinaziuns, pia da l’unitad da la pluralitad. En la reflexiun cumpara il concret perquai sco resultat dal process da resumar e betg sco punct da partenza. Ma en realitad sa tracti qua dal punct da partenza per propi ed en quel senn er dal punct da partenza per las contemplaziuns ed imaginaziuns. En l’emprim cas è l’imaginaziun cumplessiva s’indeblida ad ina determinaziun abstracta; en il segund cas mainan las determinaziuns abstractas en rom dal process da reflexiun a la reproducziun dal concret.»^[18]

• La prova da vardad areguard supposiziuns u teorias (= la vardad relativa) è alura puspè la pratica, en la quala la teoria sa mussa sco correcta u faussa: «La dumonda schebain i pervegnia al pensar uman ina vardad materiala n’è betg ina dumonda da la teoria, mabain ina dumonda da la pratica. En la pratica sto l’uman cumprovar la vardad (...) da ses pensar.»^[19]

Da far questa prova saja necessari, damai che la schientscha da l’uman vegnia adina determinada tras si’interacziun cun l’ambient, pia tras ses esser.

Partind da quest primat da l’esser sur la schientscha, daventi er obsolet da vulair far ponderaziuns areguard svilups da la societad futurs; en quest senn refusa il marxissem mintga furma d’utopissem. Tenor la vista dal mund materialistica sto «la producziun e reproducziun da la vita reala» daventar l’«element determinant en l’istorgia».^[20] Entaifer questa moda da pensar prevegna a la lavur ina muntada centrala tant per l’individi sez sco er per il svilup da la societad en general. Tut ils urdens socials vegnan perquai determinads a moda essenziala tras las normas che fixeschan il funcziunament da lur economia:

«En rom da lur producziun a favur da la societad entran ils umans necessariamain en tschertas relaziuns ch’èn independentas da lur voluntad, en relaziuns da producziun che correspundan al stgalim da svilup da lur forzas productivas materialas. La summa da tut questas relaziuns da producziun furma la structura economica da la societad, la basa reala sur la quala s’auza ina surstructura giuridica e politica ed a la quala correspundan tschertas furmas da schientscha da la societad. La moda da producziun da la vita materiala stat a l’entschatta da tut ils process socials, politics e spiertals insumma. Betg la schientscha dals umans determinescha lur esser, mabain l’esser da la societad determinescha lur schientscha.»^[21]

Ina da las consequenza da quest puntg da vista è ina critica cumplessiva envers religiun, dretg e morala. Marx resguarda tut quests constructs spiertals sco products da las relaziuns materialas correspundentas e suttamess sco quels a midaments cuntinuants. Religiun, dretg e morala n’hajan pia betg la valaivladad universala ch’els pretendian d’avair.

Tar il materialissem istoric sa tracti da l’applicaziun dals princips directivs dal materialissem dialectic sin la perscrutaziun da la societad e da si’istorgia. Damai sa lascha pia er il svilup d’ina societad explitgar scientificamain: tras il cumbat da classas sa chattan las relaziuns socialas tranter las diversas classas en in moviment cuntinuant. Las forzas productivas (forzas da lavur e meds da producziun) sa sviluppan en il decurs dal temp fin che quellas stattan en cuntradicziun cun las relaziuns da producziun (repartiziun da la lavur e dal possess). Marx resguarda las relaziuns da producziun sco ‹chadainas› che furman in impediment per l’ulteriur svilup da las forzas da producziun. Las classas socialas inferiuras sa stentan tut il temp da midar las relaziuns da producziun a lur favur. Quai ha per consequenza ch’i sa furman novas classas regentas e ch’il cumbat da classas cumenza da nov.

Marx differenziescha tranter ils suandants stgalims da svilup istorics da la societad:

• societad da stirpas u societad primara, er numnà communissem primar
• societad da sclavs
• societad feudala
• societad chapitalistica

Suenter avair surmuntà il chapitalissem suonda necessariamain:

• il socialissem; quel va pli tard a finir en
• il communissem

L’istorgia d’ina societad represchenta in svilup che suonda leschas da la natira e che maina dal simpel al cumplex, dal pli bass al pli aut. Perquai furmia il communissem in svilup futur che vegnia ad arrivar inevitablamain. Il chapitalissem maina tenor Marx a crisas adina pli grondas. La societad socialistica vegn a remplazzar la societad chapitalistica precis uschia sco che la societad chapitalistica ha remplazzà l’urden feudal. Il cumbat da classas va pir a fin en l’urden communistic, en il qual il cuntrast tranter signur e servient sa schlia.

Suenter avair sviluppà en furma dal materialissem dialectic ina posiziun epistemologica ed en il materialissem istoric ina teoria generala davart l’istorgia e la societad, era Marx s’avischinà a moda decisiva a si’analisa da la societad contemporana, concreta. Il proxim pass ch’el ha resguardà sco necessari è stà da studegiar las normas da basa che determineschan l’economia entaifer societads chapitalisticas; pertge che tenor la teoria dal materialissem istoric è la moda e maniera co ch’i vegn producì da muntada fundamentala per il svilup d’ina societad. L’element central da si’ovra furma lura er la critica da l’economia politica en furma dals trais toms davart il chapital (‹Das Kapital›). Marx preschenta in’analisa detagliada, tant macro- sco microeconomica, dal mecanissem d’explotaziun entaifer il chapitalissem regent, da l’origin da la societad da classas moderna e dals process da concentraziun dal chapital. Per part sa basa Marx sin lavurs preliminaras da l’economia naziunala, p.ex. dad Adam Smith e David Ricardo. Las teorias da las valurs, da la depauperisaziun e da crisas furman impurtants elements da quest’analisa.

Il sistem teoretic che Marx ed Engels han sviluppà, ha furmà il punct da referenza per differentas modas da pensar politicas e scientificas. Applicaziun pratica ha il marxissem chattà l’emprim en il 19avel tschientaner en il moviment dals lavurants, surtut entaifer la democrazia sociala tudestga, la quala ha prendì las teorias da Marx ed Engels sco basa per lur emprims programs e per la furmaziun da lur commembers. Silsuenter ha Lenin sviluppà partind da Marx sia teoria da l’imperialissem; suenter la Revoluziun da l’october 1917 dueva quella daventar ensemen cun las ideas da Marx ed Engels la nova ideologia statala da l’Uniun sovietica. Lenin n’ha però betg resguardà sasez sco fundatur d’ina nova direcziun, mabain sco defensur dal marxissem. Suenter la mort da Lenin han ins alura discurrì en general dal leninissem che furmia in marxissem adattà a las relaziuns russas. Pli tard ha Josef Stalin transfurmà il leninissem cun agid da la teoria dal ‹socialissem en in pajais› en il construct dal marxissem-leninissem.

Quest marxissem-leninissem ha determinà suenter il 1945 l’uschenumnà socialissem realexistent en vastas parts dal mund (surtut en l’Europa Centrala e da l’Ost, ma influenzond er fermamain pajais sco la China, Cuba, Corea dal Nord u Vietnam). Schebain e quant fitg che quel sa laschia anc deducir da las ideas fundamentalas dals ‹classichers› ubain furmia in ‹svilup sbaglià› è ina da las dumondas las pli dispitadas entaifer la discussiun davart la furmaziun da la teoria marxistica. Surtut en la Corea dal Nord vegn la politica pratica dominada fin oz dal stalinissem. Oz vegn il ‹reschim da gulag› attribuì als sistems totalitars e refusà da praticamain tut ils marxists. Cunter las differentas ideologias da Stalin e Mao pretenda er il trotzkissem cun sia teoria da la ‹revoluziun permanenta› d’esser il vair ertavel da Marx resp. Lenin.

Sa distanziond dal stalinissem e faschissem èn sa sviluppadas a partir da l’entschatta dals onns 1930 las lavurs da la Scola da Francfurt. Quella ha empruvà d’applitgar las ideas da Marx sin las novas cundiziuns economicas e politicas da la moderna e per part da colliar quellas cun la psicoanalisa.

Or dal moviment da liberaziun dal ‹Terz Mund› èn savens sa furmads novs sistems politics, sco per exempel ils sistems da la China (maoissem tempriv), dal Vietnam e da la Cuba ch’existan anc oz.

En ils onns 1960 èn sa sviluppadas – surtut en connex cun il moviment da students mundial, las chaumas da lavurers en l’Europa dal Vest ed ils uschenumnads moviments da liberaziun dal ‹Terz Mund› – diversas furmas dal neomarxissem, da l’eurocommunissem (surtut l’operaissem ed il titoissem) e dal socialissem democratic.

Las scrittiras da Karl Marx e Friedrich Engels èn restadas fin oz il fundament teoretic per diversas organisaziuns e partidas en tut las parts dal mund.

En blers stadis da l’Europa èn sa furmadas emprimas pitschnas organisaziuns e pli tard partidas, da las qualas l’istorgia mussa in svilup parallel. Dal temp dal naziunalsocialissem èn bleras da questas organisaziuns vegnidas schliadas e stuschadas en la resistenza. E suenter il 1945 èn las organisaziuns marxisticas surtut sa chattadas en in conflict cun la democrazia pluralistica dal vest e la democrazia sociala d’ina vart ed il ‹realsocialissem› e la Partida communistica da l’Uniun sovietica da l’autra vart. Suenter la fin da l’Uniun sovietica è sa sviluppà en Russia in marxissem postsovietic.

Dapi la publicaziun da las scrittiras marxisticas è s’articulada critica envers praticamain mintga sectur parzial da la teoria ed er envers scienziads ch’applitgeschan metodas che sa basan sin il marxissem. Marx sez sa deva tuttavia er avert envers critica: «Jau benevent mintga parairi che prevegna d’ina critica scientifica.»^[22]

Per exempel èn las ponderaziuns areguard las premissas da la societad per metter ad ir ina revoluziun socialistica in pau cuntradictoricas. En ina brev da Marx a Wera Sassulitsch (1881) è Marx sa referì a la situaziun sco ch’ella sa preschentava da quel temp en Russia; quella furmava in pajais agrar sutsviluppà, en il qual i na deva betg anc in grond dumber da lavurants industrials. Tratg en consideraziun han ins la communa dal vitg russa, en la quala i deva gia ina proprietad cumina; quella ha Marx considerà, sut tschertas resalvas, sco «basa da la renaschientscha sociala da la Russia». En il cas normal dueva però il proletariat furmar l’avrapista d’ina revoluziun; da quai n’è el mai sa distanzià. Enconuschentamain ha gì lieu pli tard (1917) en Russia cun la Revoluziun d’october ina revoluziun ch’è sa drizzada cunter la societad da classas chapitalistica e ch’è vegnida manada da Lenin e dals bolschevics che sa chapivan sco avantguardia da la classa da lavurants. Da quel temp valeva la Russia però anc adina surtut sco pajais agrar. Marx aveva concludì – betg pir, ma surtut – suenter las experientschas da la Comuna da Paris (1871) ch’il proletariat duaja sa stentar da conquistar la pussanza politica e ch’i saja perquai necessari da constituir partidas politicas.

Medemamain or da l’experientscha da la Comuna da Paris è Marx vegnì tar l’enconuschientscha che la «classa da lavurants na po betg simplamain prender en possess la maschinaria statala tale quale e la metter en moviment per ses agens interess»^[23] e gia en ‹Der achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte› (1852) aveva el scrit: «Tut las vieutas revoluziunaras han perfecziunà la maschinaria, enstagl da la rumper.»^[24] Tschertas passaschas en l’ovra da Marx n’èn pia betg dal tuttafatg cleras. Tenor l’interpretaziun da Lenin consistiva «l’idea da Marx (...) precis en quai che la classa da lavurants stoppia sfratgar, destruir ‹la maschinaria statala finida› e na dastgia betg sa restrenscher a prender possess da quella. (...)» En quests pleds: ‹rumper la maschinaria birocratic-militara› è – tenor l’interpretaziun da Lenin – «cuntegnida en furma concisa l’ideal central dal marxissem areguard la finamira ch’il proletariat sto prender en vista en rom da la revoluziun cunter il stadi.»^[25]

Marx n’ha fatg naginas indicaziuns concretas davart l’urden politic d’ina societad communistica. La critica envers il marxissem è sa rinforzada en il decurs dal 20avel tschientaner en vista al svilup da sistems statals che sa referivan a Marx. Crititgada vegn surtut la politica inumana e l’ineffizienza economica en il ‹realsocialissem› sco consequenza da la teoria marxistica. Critichers neomarxistics percunter applitgeschan la teoria da Marx vi da quests sistems sezs cun la finamira d’explitgar lur svilup e la disditga pratica da las finamiras da la societad presumadas.

1. ↑ Cf. Historisches Wörterbuch der Philosophie: Marxismus, tom 5, p. 758.
2. ↑ Tenor brev da Friedrich Engels ad Eduard Bernstein dals 2/3 da november 1882.
3. ↑ Karl Marx: Konspekt von Bakunins Buch ‹Staatlichkeit und Anarchie›. 1874/75, MEW 18, p. 635s. (versiun online, consultà ils 3 da matg 2009).
4. ↑ Engels a Lafargue, MEW 37, 450.
5. ↑ Engels a Lafargue, MEW 37, 202.
6. ↑ Engels, MEW 37, 235.
7. ↑ Engels, MEW 21, 291.
8. ↑ Cf. Karl Vorländer: Jüngere Marxisten. En: Id.: Geschichte der Philosophie, 1903, 3. ed 1911 (versiun online, consultà ils 26 da matg 2008).
9. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
10. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
11. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
12. ↑ Karl Marx: Thesen über Feuerbach, en: Marx-Engels-Gesamtausgabe, partiziun IV, tom 3, p. 21.
13. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
14. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
15. ↑ Lenin: Drei Quellen und drei Bestandteile des Marxismus. En: Proswenschtschenije, nr. 3, mars 1913. Lenin Werke, tom 19, p. 3–9 (versiun online, consultà ils 14 da matg 2008).
16. ↑ Karl Marx: Das Kapital. Kritik der politischen Ökonomie. Erster Band. Otto Meissner, Hamburg 1872, p. 821s.
17. ↑ Engels, Anti-Dühring.
18. ↑ Karl Marx: Zur Kritik der Politischen Ökonomie (MEW 13), p. 632.
19. ↑ Marx, 2. These über Feuerbach.
20. ↑ Brev dad Engels a Joseph Bloch, 1890.
21. ↑ Zur Kritik der Politischen Ökonomie, prefaziun. MEW 13, p. 9, 1859.
22. ↑ Das Kapital, prefaziun tar l’emprima ediziun.
23. ↑ Marx, Engels: Manifest der Kommunistischen Partei (ediziun tudestga 1872, prefaziun).
24. ↑ Karl Marx: Der Achtzehnte Brumaire des Louis Bonaparte. (MEW 8), p 196s.
25. ↑ Lenin: Staat und Revolution. En: Lenin Werke, tom 25, p. 393–507.

• Karl Marx, Friedrich Engels:
  • Marx-Engels-Werke (MEW), 43 toms, Karl Dietz Verlag, Ost-Berlin (a partir dal 1989: Berlin) dapi il 1956.
  • emprima Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA).
  • segunda Marx-Engels-Gesamtausgabe (MEGA²).
• Karl Marx: Ökonomisch-philosophische Manuskripte. (1844).
• Karl Marx e Friedrich Engels: Manifest der Kommunistischen Partei. (Ediziun originala 1848; cf. er la versiun rumantscha).
• Karl Marx e Friedrich Engels: Das Kommunistische Manifest. Eine moderne Edition. Cun in’introducziun dad Eric Hobsbawm, Argument Verlag 1999, ISBN 3-88619-322-5.
• Karl Marx: Lohnarbeit und Kapital. Artitgel en la Neue Rheinische Zeitung, avrigl 1849.
• Karl Marx: Grundrisse der Kritik der politischen Ökonomie. (1857/58).
• Karl Marx: Das Kapital. Band I–III (1. ed. dal tom I 1867).
• Friedrich Engels: Die Entwicklung des Sozialismus von der Utopie zur Wissenschaft. 1882.

• Wolfgang Fritz Haug, Frigga Haug, Peter Jehle (ed.): Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus. Argument-Verlag, Hamburg 1994ss.
• Wolfgang Fritz Haug: Marxismus. En: Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus, tom 8/II, colonnas 1840–1877, Argument-Verlag, Hamburg 2015.
• Georges Labica (ed.): Kritisches Wörterbuch des Marxismus. 8 toms. Argument-Verlag, Hamburg 1983ss.
• Konrad Lotter / Reinhard Meiners / Elmar Treptow (ed.): Marx-Engels Begriffslexikon. Beck, Minca 1984.

• Louis Althusser et al.: Das Kapital lesen. Reediziun, Westfälisches Dampfboot, Münster 2015, ISBN 978-3-89691-952-6.
• Perry Anderson: Über den westlichen Marxismus. Syndikat, Francfurt a.M. 1978, ISBN 3-8108-0074-0.
• Hans-Georg Backhaus: Dialektik der Wertform. Untersuchungen zur Marxschen Ökonomiekritik. Freiburg i.Br. 1997, ISBN 3-924627-52-5.
• Eberhard Braun: Aufhebung der Philosophie: Karl Marx und die Folgen. Metzler Verlag, Stuttgart 1992.
• Alex Callinicos: Die revolutionären Ideen von Karl Marx. VZGA, Francfurt a.M. 1998, ISBN 3-9806019-2-7.
• Alex Demirović, Sebastian Klauke, Étienne Schenider (ed.): Was ist der ‹Stand des Marxismus›? Soziale und epistemologische Bedingungen der kritischen Theorie heute. Westfälisches Dampfboot, Münster 2015, ISBN 978-3-89691-717-1.
• Jacques Derrida: Marx & Sons. Suhrkamp Taschenbuch Wissenschaft, Francfurt a.M. 2004, ISBN 3-518-29260-9.
• Terry Eagleton: Warum Marx recht hat. Ullstein, Berlin, 2012, ISBN 978-3-550-08856-8.
• Iring Fetscher (ed.): Der Marxismus: seine Geschichte in Dokumenten; Philosophie – Ideologie – Ökonomie – Soziologie – Politik. 5. ed., Piper-Verlag Minca, Turitg 1989, ISBN 3-492-10296-4.
• Helmut Fleischer: Marxismus und Geschichte. Suhrkamp, Francfurt a.M. 1969, ISBN 3-518-00323-2.
• Leszek Kołakowski: Die Hauptströmungen des Marxismus – Entstehung, Entwicklung, Zerfall. 3 toms. Minca 1977–1978, ISBN 978-3-492-02310-8.
• Michael R. Krätke: Marxismus als Sozialwissenschaft. En: Frigga Haug / Michael R. Krätke (ed.): Materialien zum Historisch-Kritischen Wörterbuch des Marxismus, Argument Verlag, Hamburg 1996, p. 69–122, ISBN 3-88619-396-9.
• Gerd Hergen Lübben: Religiosität im Marxismus? Beitrag zu einer religionswissenschaftlichen Erörterung. En: Rudolf Thomas (ed.): Religion und Religionen, Ludwig Röhrscheid Verlag, Bonn 1967, p. 315–331.
• Rosa Luxemburg: Sozialreform oder Revolution? Lipsia 1899.
• Ernest Mandel: Einführung in den Marxismus. 6. ed. Internationale Sozialistische Publikationen, Cologna 1998, ISBN 3-929008-04-1.
• Arnhelm Neusüss: Marxismus. Ein Grundriss der Großen Methode. Minca 1981 (UTB 1033).
• Anton Pannekoek, Paul Mattick e.a.: Marxistischer Anti-Leninismus. Ça Ira, Freiburg im Breisgau 1990, ISBN 3-924627-22-3.
• Alfred Schmidt: Der Begriff der Natur in der Lehre von Marx. 4. ed. repassada. Europäische Verlagsanstalt, Hamburg 1993, ISBN 3-434-46209-0.
• Werner Sombart: Der proletarische Sozialismus (‹Marxismus›). 1. tom, 1924.
• Georg Fülberth: Marxismus. Cologna 2014, ISBN 978-3-89438-542-2.

Texts marxistics ‹classics›

• marxists.org, archiv online marxistic
• mlwerke.de, impurtantas ovras dal marxissem
• Marx 2000 @ vulture-bookz.de, classichers, dicziunari, lingia dal temp

Lexicon

• Inkritpedia, artitgel da prevista dal Historisch-kritisches Wörterbuch des Marxismus