Astronomi er vitskapen om himmellekamane og verdsrommet. Astronomien studerer alt frå planetar, solsystemet, stjerner og galaksar til heile universet.
Sola er ei magnetisk stjerne med aktive område på overflata og i den utstrekte atmosfæren (solflekkar, eksplosive utbrot, lyse buar osb.) som varierer periodisk. Biletet viser buar ved solranda som er observert i ultrafiolett lys med romsonden TRACE.
Radarbilete av Venus, den varmaste planeten i solsystemet og den nærmaste naboen vår, teke med NASAs romsonde Magellan.
Biletet viser kometen C/1996 B2 Hyakutake, med uvanleg lang hale, som passerte svært nær Jorda i mars 1996. Han er ein svært langperiodisk komet med omløpstid på 113 782 år.
Astronomi. Observasjonar og berekningar har ført til at fleire verdsbilete har avløyst kvarandre opp gjennom historia. Teikninga viser det geosentriske (ptolemeiske) verdsbiletet, rekonstruert av den tyske astronomen og matematikaren Regiomontanus på 1400-talet. Jorda er her ein rund klode i sentrum av universet.
Fri.
Lisens:
fri
Inndeling
Emisjonståka, kalla Ørnetåka, i stjernebiletet Slangen (Serpens), som er rundt 7000 lysår frå oss, viser hopar av nyleg danna stjerner.
Astronomi er delt i fleire greiner som delvis grip inn i kvarandre:
- Astrofysikk tek føre seg den fysiske og kjemiske naturen til himmellekamane og den interstellare materien og dessutan opphavet, utviklinga og slektskapet til dei enkelte himmellekamane.
- Astrometri beskriv himmellekamane si stilling og posisjonsforandring på himmelkula.
- I celest mekanikk studerer ein rørsla til himmellekamane under påverknad av gravitasjon og andre krefter. Celest mekanikk har fått stor betydning i samband med utskytinga av kunstige satellittar og romsondar.
- Kosmologi er læra om opphavet, strukturen og utviklinga til universet. Studiet av det tidlege universet er sterkt knytt til partikkelfysikk og kjernefysikk. I studiet av dei ulike modellane av universet vårt blir generell relativitetsteori nytta.
Astrometri og celest mekanikk representerer den klassiske astronomien, men bruken på kunstige himmelobjekt krev heilt nye metodar. Astrofysikk og kosmologi er forgreiningar av den moderne astronomien. Med tida har mange spesialfelt utvikla seg, særleg innan astrofysikken. Dei kan vere knytte til spesielle delar av det elektromagnetiske spektrumet – gamma-astronomi, røntgenastronomi, ultrafiolett astronomi og så vidare – eller til spesielle typar himmelobjekt: solfysikk, planetfysikk, kompakte objekt, galaksar og så vidare.
Historikk
I eldre tider
Krabbetåka, som er ei lysande tåke av gass, blei danna av ei supernova. Denne supernovaa blei observert av kinesiske astronomar i år 1054 evt. I midten av tåka finst ei pulserande nøytronstjerne som roterer 30 gonger rundt sin eigen akse kvart sekund.
Allereie i dei eldste tider spelte astronomien ei viktig rolle for menneska i samband med tidsbestemming, kalender og navigasjon. Astronomien har òg hatt ei avgjerande betydning for utviklinga av menneska sine livssyn.
Utviklinga til astronomien har gått føre seg i etappar, som for det meste har kome av framsteg i instrumentell teknikk, fysikk og matematikk.
Før kikkerten blei oppfunnen i 1608 av den tysk-nederlandske brillemakaren Hans Lippershey og forbetra av Galileo Galilei i 1609, kunne astronomane berre observere dei få tusen stjernene som er synlege med berre auga, og følgje rørslene til Månen og planetane på himmelen. Frå før år 2100 fvt. har ein forteljingar av kinesiske astronomar om berekningar av formørkingar. Også indarane, babylonarane og egyptarane har drive med astronomi. Greske astronomar gjorde viktige framsteg. Hipparkhos oppdaga til dømes presesjonen til jordaksen.
Grekarane utvikla også viktige kosmologiske idear, mellom anna teoriar om Jorda sitt forhold til resten av universet. Ptolemaios' verdsbilete, der Jorda var i sentrum av universet, påverka astronomisk tenking i 1300 år.
Frå 1500-talet
På 1500-talet sette Nicolaus Copernicus i staden Sola i sentrum, og ein del andre viktige framsteg skjedde: Johannes Keplers oppdaging av prinsippa for rørslene til planetane, Galileo Galileis bruk av teleskopet til astronomiske observasjonar og Isaac Newtons formuleringar av lovene for rørsle og gravitasjon.
Det første spegelteleskopet blei laga av Newton. Store teleskop av denne typen blei bygde av William Herschel, som brukt desse til å gjere mange store oppdagingar, mellom anna planeten Uranus. Joseph Fraunhofer laga den første akromatiske kikkerten, og det førte til at linsekikkertar blei vanlege astronomiske instrument på 1800-talet. Nye framsteg kom ved utvikling av spektroskopisk og fotografisk teknikk på midten av 1800-talet. Dermed kunne ein bestemme både stjernene si kjemiske samansetjing, dei fysiske eigenskapane deira og rørsla deira i retninga til synslinja, og dessutan undersøkje strukturen av stjernetåker nøyare.
1900-talet
Dei største framstega innan astronomisk forsking kom likevel først på 1900-talet. Avstandane til stjernene blei bestemde med nye metodar: Frank Schlesinger utvikla den fotografiske teknikken for trigonometriske avstandsbestemmingar, Walter Sydney Adams og Arnold Kohlschütter (1883–1969) innførte spektroskopisk metode til astronomiske bestemmingar, og Ejnar Hertzsprung, Harlow Shapley og Edwin Hubble utnytta eigenskapar ved kefeidar for det same formålet. Hubble fekk på den måten bestemt avstanden til dei nærmaste galaksane.
På slutten av 1920-talet blei det klart at universet ikkje er statisk, men i stadig utviding. Oppdaginga kom mellom anna av Hubbles observasjonar av raudforskyvingar til galaksar og arbeid frå mellom anna Aleksander Friedmann og Georges Lemaître, som hadde vist at ei slik utviding var i samsvar med den generelle relativitetsteorien.
Etterkrigstida
I 1965 oppdaga Arno Penzias og Robert W. Wilson den kosmiske bakgrunnsstrålinga, som er mikrobølgjestråling som blei danna omtrent 380 000 år etter big bang. Studiar av denne strålinga har vore viktig for forståinga vår av historia og innhaldet til universet.
Det har vist seg at gravitasjonen frå den observerte massen i galaksane ikkje er tilstrekkeleg til å forklare den raske rotasjonen deira. Til dette trengst det mykje meir masse, som har fått namnet mørk materie fordi han ikkje sender ut eller absorberer elektromagnetisk stråling, men berre kan påvisast gjennom gravitasjonstiltrekkinga si på ordinære massar. Seinare har ei rekkje andre typar observasjonar stadfesta at det antakeleg er store mengder mørk materie i universet.
Gravitasjonslinser, som første gong blei oppdaga i 1979, har blitt eit viktig forskingsfelt og ein viktig reiskap i astronomien. Mykje av teorien for dette fenomenet er utvikla av nordmannen Sjur Refsdal.
Frå 1990-talet
I 1998 viste observasjonar av fjerne supernovaer at ekspansjonen til universet etter big bang ikkje blir bremsa av gravitasjonskrafta som forventa, men tvert imot aukar hastigheita. Dette blir knytt til ei til no ukjend energikjelde som har fått namnet mørk energi. Ein måte å representere denne energien på er gjennom den såkalla kosmologiske konstanten. Denne blei innført av Albert Einstein som ei motkraft til gravitasjonen for å beskrive det han feilaktig trudde var eit statisk univers. Denne konstanten kan forklare den akselererande ekspansjonen til universet. Den mørke energien er ekvivalent med ein masse som blir anteken å utgjere omtrent 70 prosent av den totale massen til universet, medan mørk materie utgjer omtrent 25 prosent og ordinær materie omtrent 5 prosent.
Dei store spegelteleskopa ein etter kvart bygde, har spelt ei viktig rolle for utviklinga til astronomien, sameleis Schmidt-teleskopet og dei store radioteleskopa.
Sidan byrjinga av 1990-talet har det blitt oppdaga mange småplanetar i Kuiperbeltet utanfor Neptuns bane, og det er funne fleire tusen eksoplanetar.
Romalderen
Eit gravitasjonslinsa bilete av ein kvasar, Einsteinkorset, som blei oppdaga i 1985. Strålinga frå den fjerne kvasaren blir bøygd av og splitta opp i fire bilete i gravitasjonsfelt til galaksen ZW 2237+030 i framgrunnen, som viser i sentrum av biletet.
Romteleskopet Hubble Space Telescope (HST), med ein spegeldiameter på 2,4 meter, blei i 1990 sendt opp i banen sin rundt Jorda med romferja Discovery. HST observerer vesentleg lyssvakare objekt i verdsrommet enn det som tidlegare hadde vore mogleg.
Med oppskytinga av den sovjetiske satellitten Sputnik 1 i 1957 byrja romalderen. Eit stort antal seinare satellittar og romsondar har medført ein eksplosjon av ny kunnskap om solsystemet vårt og om stjerner og galaksar. Utanfor atmosfæren er heile det elektromagnetiske spektrumet tilgjengeleg for observasjon, noko som har gjort det mogleg med røntgen- og gammaobservasjonar (frå ballongar eller satellittar) og dessutan infraraude og ultrafiolette observasjonar.
Teknologisk utvikling
ESOs første observatorium på La Silla, i fjellområdet i utkanten av den chilenske Atacamaørkenen, 2400 meter over havet, er kjent for sin mørke og klare stjernehimmel. Biletet, som er teke frå observatoriet, viser ein myriade av stjerner og delar av galaksen vår, Mjølkevegen.
Observasjonar av lyssvake objekt som eksoplanetar, asteroidar og fjerne galaksar har blitt mogleg gjennom ein ekstrem auke av lysfølsemda til teleskop i rommet og på bakken ved bruk av digitale sensorar, CCD-sensoren, som har fullstendig erstatta fotografiske plater. Ny teknologi som korrigerer for atmosfæriske forstyrringar, har gitt ei betydeleg auke i detaljoppløysinga til bakkebaserte teleskop.
Denne teknologiske utviklinga har òg gjort det mogleg å finne og kartleggje objekt mykje raskare enn tidlegare.
Moderne astronomi
I dagens astronomi speler numeriske berekningar ei stadig større rolle. For slike berekningar har utviklinga av store og raske datamaskinar vore avgjerande. Astronomar bruker datamaskinar til å lage modellar og simulere observasjonar for å forstå den underliggjande fysikken.
Institusjonar
I 1834 oppførte Christopher Hansteen det første nasjonale observatoriet ved Det Kongelige Frederiks Universitet (Universitetet i Oslo), og Svein Rosseland oppretta i 1934 Institutt for teoretisk astrofysikk ved Universitetet i Oslo.
Mykje av det internasjonale astronomiske samarbeidet blir koordinert gjennom Den internasjonale astronomiske union (IAU), som blei grunnlagd i 1919. IAU har i dag 79 medlemsland og over 12 000 individuelle medlemmer. Noreg har vore medlem sidan 1922.
Astronomar samarbeider stadig meir internasjonalt som følgje av storleiken, kostnadene og kompetansebehova til prosjekta. Ei rekkje europeiske land samarbeider gjennom European Southern Observatory (ESO) og Den europeiske romfartsorganisasjonen (ESA), som igjen samarbeider med mellom anna NASA og JAXA. Tilsette ved Institutt for teoretisk astrofysikk og ved Norsk romsenter har eit nært samarbeid med internasjonale organisasjonar knytte til astronomi.
Viktige hendingar i historia til astronomien
Før vår tidsrekning
| År fvt. | Hending |
|---|---|
| 585 | Den greske astronomen Thales føresa ei solformørking. |
| 432 | Den greske astronomen Meton oppdaga den 19-årige månesyklusen (Metons syklus), der Månen sin fase vender tilbake til same dato i same månad. |
| Ca. 265 | Den greske astronomen Aristarkhos hevda at Jorda bevegde seg rundt Sola. |
| Ca. 240 | Den greske matematikaren Eratosthenes bestemde omkrinsen til Jorda ved å måle avstanden og breiddesforskjellen mellom Alexandria og Syene til 250 000 stadium (46 000 kilometer). |
| 127 | Grekaren Hipparkhos, den største astronomen i oldtida, fullførte ein stjernekatalog som blei brukt i over 1500 år. |
| 45 | Den romerske keisaren Julius Cæsar innførte den julianske kalenderen. |
Frå år 1 til 1610
| År | Hending |
|---|---|
| Ca. 140 | Den greske astronomen Claudius Ptolemaios grunngav i det berømte verket sitt om astronomien i antikken, Syntaxis (arabisk Almagest), det verdssystemet som er oppkalla etter han, som seier at Jorda er sentrum i verda. |
| 1054 | Ei supernova blei observert i stjernebiletet Tyren, som Krabbetåka er restane etter. |
| 1420 | Tatarfyrsten Ulug-Beg bygde eit stort observatorium i Samarkand. |
| 1543 | Den polske astronomen Nicolaus Copernicus' verk De Revolutionibus Orbium Coelestium blei trykt. Her grunngir han det verdssystemet som er oppkalla etter han, der Sola er i sentrum i verda. |
| 1576 | Grunnsteinen blei lagd for den danske astronomen Tycho Brahe sitt slott og observatorium Uranienborg på øya Ven – ein ny æra innan observasjonsastronomi var innleidd. |
| 1582 | Pave Gregor 13 innførte den gregorianske kalenderen. |
| 1584 | Den italienske filosofen Giordano Bruno gav ut dialogen Dell'infinito, universo e mondi. Her hevdar han at universet er uendeleg, og at stjernene er soler. |
| 1596 | Den første variable stjerna, Mira, blei oppdaga av den tyske presten David Fabricius. |
| 1603 | Den tyske astronomen Johannes Bayer publiserte himmelatlaset sitt, Uranometria, der han innfører den nemninga på stjerner med greske bokstavar som framleis blir nytta. |
| 1608 | Kikkerten blei oppfunnen av den nederlandske brillemakaren Hans Lippershey. |
| 1609 | Den tyske astronomen Johannes Kepler offentleggjorde i Astronomia Nova dei to første av lovene sine om rørslene til planetane. |
| 1610 | Kikkerten blei for første gong brukt som astronomisk instrument. Den italienske naturforskaren Galileo Galilei brukte eit sjølvkonstruert teleskop til å oppdage dei fire store månane til Jupiter, solflekkane, fasevekslinga til Venus og ringfjella på Månen. |
Frå 1619 til 1800
| År | Hending |
|---|---|
| 1619 | Den tyske astronomen Johannes Kepler offentleggjorde Harmonices Mundi, som inneheld hans tredje lov for rørslene til planetane. |
| 1647 | Den tyske astronomen Johannes Hevelius publiserte himmelatlaset sitt, Uranographia. |
| 1651 | Den italienske teologen og astronomen Giovanni Battista Riccioli gav ut månekartet sitt, der den moderne månenomenklaturen blei innført. |
| 1655 | Den nederlandske fysikaren Christiaan Huygens oppdaga saturnmånen Titan og gav den rette forklaringa på ringsystemet til Saturn. |
| 1668 | Isaac Newton bygde det første spegelteleskopet. |
| 1669 | Den italienske astronomen Geminiano Montanari påviste at stjerna Algol er lysvariabel. |
| 1675 | Greenwich-observatoriet blei grunnlagt av kong Karl 2. Frå Greenwich-meridianen blir lengdegradene på Jorda rekna ut. |
| 1676 | Den danske astronomen Ole Rømer viste, ut frå observasjonar av rørslene til Jupiter-månane, at lyset har endeleg hastigheit. |
| 1687 | Den engelske fysikaren Isaac Newtons Philosophiae Naturalis Principia Mathematica kom ut med den universelle gravitasjonslova. |
| 1718 | Den engelske astronomen Edmond Halley oppdaga eigenrørsla til stjernene. Stjernene er ikkje fiksstjerner i betydninga av ordet. |
| 1755 | Den tyske filosofen Immanuel Kant gav ut Allgemeine Naturgeschichte und Theorie des Himmels, som inneheld hypotesen hans om danninga av solsystemet. |
| 1781 | Den tysk-britiske astronomen William Herschel oppdaga planeten Uranus. Dette er første gong ein kan tidfeste oppdaginga av ein ny planet. |
| 1783 | Herschel påviste Sola si rørsle gjennom verdsrommet ved å bestemme eigenrørsla av 13 stjerner. |
| 1796 | Den franske astronomen Pierre Simon Laplace offentleggjorde Exposition du Système du Monde, som inneheld hans nebularhypotese om danninga av solsystemet. |
Frå 1800 til 1900
| År | Hending |
|---|---|
| 1801 | Den italienske astronomen Giuseppe Piazzi oppdaga den første asteroiden (Ceres). |
| 1802 | William Herschel påviste eksistensen av fysisk forbundne dobbeltstjerner. Tidlegare trudde ein at dobbeltstjerner berre var to stjerner som tilfeldig stod nær kvarandre på himmelen. |
| 1802 | Den britiske kjemikaren William Wollaston oppdaga mørke linjer (absorpsjonslinjer) i solspekteret, men meinte det var grenser mellom fargane. |
| 1814 | Den tyske optikaren Joseph von Fraunhofer gjenoppdaga absorpsjonslinjene i solspekteret (fraunhoferske linjer) og utførte eit systematisk studium av desse. |
| 1838 | Den tyske astronomen Friedrich Wilhelm Bessel bestemde for første gong avstanden til ei stjerne (61 Cygni). |
| 1840 | Den amerikanske astronomen Henry Draper tok det første fotografiet av Månen. |
| 1843 | Den tyske apotekaren Heinrich Schwabe oppdaga den elleveårige perioden i talet på solflekkar (solflekksyklusen). |
| 1846 | Den tyske astronomen Johann Gottfried Galle oppdaga planeten Neptun nær den staden som var rekna ut på førehand av den franske astronomen Urbain Le Verrier. |
| 1851 | Den franske fysikaren Léon Foucault gav eit direkte bevis på rotasjonen til Jorda ved pendelforsøket sitt, som blei utført i Panthéon i Paris. |
| 1859 | Den første kraftige solstormen blei observert av Richard Carrington og Richard Hodgson. |
| 1859 | To tyske vitskapsmenn, fysikaren Gustav Robert Kirchhoff og kjemikaren Robert Bunsen, stilte opp dei fundamentale lovene til spektroskopien og la grunnlaget for astrofysikken. |
| 1862 | Den tyske astronomen Friedrich Wilhelm August Argelander sin store stjernekatalog Bonner Durchmusterung blei fullført. |
| 1864 | Den britiske astronomen William Huggins gjennomførte den første analysen av eit stjernespektrum, og den italienske astronomen Angelo Secchi publiserte den første katalogen over stjernespektra. |
| 1868 | Huggins bestemde hastigheita av ei stjerne i retninga til synslinja (radialhastigheita) ved hjelp av dopplerforskyvinga av spektrallinjer. |
| 1877 | Den italienske astronomen Giovanni Schiaparelli beskreiv «Mars-kanalar», og den amerikanske astronomen Asaph Hall oppdagar Mars-månane Phobos og Deimos. |
| 1897 | Yerkes-observatoriet i USA blei ferdig, og ein refraktor (som framleis er den største i verda) blei teken i bruk. |
Frå 1900 til 1950
| År | Hending |
|---|---|
| 1905 | Den tyske fysikaren Albert Einstein presenterte den spesielle relativitetsteorien. |
| 1908 | Den amerikanske astronomen George Ellery Hale påviste sterke magnetfelt i solflekkar. |
| 1911 | Den danske astronomen Ejnar Hertzsprung (og, uavhengig i 1913, den amerikanske astronomen Henry Norris Russell) konstruerte eit diagram (Hertzsprung-Russell-diagrammet) som gir samanhengen mellom luminositet og spektralklasse for stjernene. Det har hatt svært stor betydning, mellom anna for studiet av utviklinga til stjernene. |
| 1912 | Den amerikanske astronomen Henrietta Leavitt oppdaga ein samanheng mellom lysstyrke og periode for ein type variable stjerner (periode-luminositetsrelasjon for kefeidar) som har vore svært viktig for avstandsbestemmingar til stjernesystem. |
| 1914 | Den amerikanske astronomen Harlow Shapley viste at kefeidane er pulserande stjerner og ikkje (spektroskopiske) dobbeltstjerner, slik ein tidlegare hadde trudd. |
| 1915 | Albert Einstein presenterte den generelle relativitetsteorien. |
| 1916 | Den tyske astronomen Karl Schwarzschild fann ei eksakt løysing på Einsteins feltlikningar frå den generelle relativitetsteorien gyldig for rommet utanfor ein sfærisk masse (til dømes Sola). |
| 1916 | Den britiske astronomen Arthur Eddington offentleggjorde det første av ein serie grunnleggjande arbeid over den indre strukturen til stjernene. |
| 1917 | Harlow Shapley bestemde avstand og retning til sentrum av Mjølkevegen ut frå fordelinga av dei kuleforma stjernehopane, og påviste Sola si eksentriske stilling innanfor systemet. |
| 1917 | Teleskopet ved Mount Wilson-observatoriet i USA, med ein diameter på 100 tommar, blei ferdig. Dette var den største spegelkikkerten i verda i 30 år. |
| 1919 | Den internasjonale astronomiske union (IAU) blei stifta. |
| 1920 | Den indiske fysikaren Meghnad Saha utvikla teorien for ionisasjon av atom i stjerneatmosfærar, og viste at dei forskjellige spektrallinjemønstera til stjernene ikkje kjem av forskjell i kjemisk samansetjing (som ein tidlegare hadde meint), men forskjell i dei fysiske forholda som linjene blir danna under. |
| 1924 | Edwin Hubble gav ved avstandsbestemming av Andromedagalaksen det endelege beviset for at galaksane er stjernesystem utanfor Mjølkevegen. |
| 1924 | Den norske astrofysikaren Svein Rosseland angav metoden for å bestemme absorpsjonskoeffisienten til stjernematerien (Rosselands middelabsorpsjonskoeffisient). |
| 1924 | Henry Draper-katalogen over stjernespektra – standardkatalogen for stjerner klassifiserte etter spektraltype – blei fullført ved Harvard-observatoriet. |
| 1926 | Den svenske astronomen Bertil Lindblad påviste rotasjonen til Mjølkevegen. |
| 1927 | Den amerikanske astronomen Ira Sprague Bowen forklarte opphavet til sterke emisjonslinjer i spektrum av gasståker (nebuliumlinjene). |
| 1929 | Edwin Hubble viste at galaksane fjernar seg med ei hastigheit som er proporsjonal med avstanden deira (Hubbles lov). |
| 1930 | Planeten Pluto blei oppdaga av den amerikanske astronomen Clyde Tombaugh ved Lowell-observatoriet. (I 2006 blei Pluto omklassifisert til ein dvergplanet.) |
| 1930 | Den franske astronomen Bernard Lyot fann opp koronagrafen, som gjorde det mogleg å observere den ytste delen av solatmosfæren, koronaen, også utanfor solformørkingar. |
| 1931 | Den amerikanske radioingeniøren Karl Jansky registrerte for første gong radiostråling av kosmisk opphav. |
| 1936 | Den amerikanske radioingeniøren Grote Reber bygde det første radioteleskopet og studerte radiostrålinga frå Mjølkevegen. |
| 1937 | Store område av ionisert hydrogengass innanfor Mjølkevegen blei påviste av dei amerikanske astronomane Otto Struve og Christian Thomas Elvey. Teorien for desse blei gitt to år seinare av den danske astronomen Bengt Strömgren. |
| 1938 | Den amerikanske fysikaren Hans Bethe og den tyske fysikaren Carl von Weizsäcker forklarte ein av dei viktigaste mekanismane for energiproduksjonen i stjernene sitt indre (karbon-nitrogen-syklusen eller Bethe-syklusen). |
| 1939 | Dei første nøytronstjerne-modellane blei berekna av dei amerikanske fysikarane Robert Oppenheimer og George Michael Volkoff. Nøytronstjerner var den gongen hypotetiske stjerner med enorm densitet – eksistensen blei påvist i 1967 (pulsarar). |
| 1941 | Den svenske fysikaren Bengt Edlén gav forklaringa på dei gåtefulle emisjonslinjene i Sola sitt koronaspektrum; dei skriv seg frå svært høgt ioniserte atom. |
| 1942 | Radiostråling frå Sola blei registrert for første gong. |
| 1944 | Den tysk-amerikanske astronomen Walter Baade innførte omgrepet populasjonstype I og II: klassifisering av stjernene etter kjemisk samansetjing, alder, rørsle og plassering innanfor Mjølkevegen. |
| 1944 | Den nederlandske astronomen Hendrik C. van de Hulst føresa at interstellart hydrogen sender ut radiostråling med bølgjelengd på 21 centimeter. |
| 1946 | Det ultrafiolette solspektret blei for første gong fotografert (frå romfartøy), og ei ny grein av astronomien vaks fram: ultrafiolett astronomi. |
| 1949 | Dei amerikanske astronomane William Albert Hiltner og John Scoville Hall oppdaga det interstellare magnetfeltet ved å påvise at lys frå fjerne stjerner, som passerer gjennom skyer av interstellart stoff, er polarisert. |
Frå 1950 til 2000
| År | Hending |
|---|---|
| 1950 | Den amerikanske astronomen Fred Whipple presenterte teorien sin om at kometkjernane er «skitne snøballar». |
| 1950 | Den nederlandske astronomen Jan Hendrik Oort lanserte ideen om ei kuleskalforma sky av isete planetesimalar (Oorts sky), som er nesten eit lysår frå Sola. |
| 1951 | Dei amerikanske astronomane Harold Ewen og Edward Purcell oppdaga 21 centimeter-strålinga som var føresagd av Hendrik C. van de Hulst i 1944. |
| 1952 | Walter Baade påviste at skalaen for avstanden til galaksane måtte reviderast. Alle avstandar måtte multipliserast med ein faktor omkring to – universet blei dobbelt så stort. |
| 1952 | Den amerikanske astronomen William Wilson Morgan med fleire påviste spiralstrukturen til Mjølkevegen ut frå fordelinga av emisjonståker. |
| 1953 | Den nederlandske astronomen Jan Oort med fleire bestemde spiralstrukturen til Mjølkevegen ut frå radioobservasjonar. |
| 1955 | Radiostråling blei for første gong registrert frå ein av planetane (Jupiter). |
| 1956 | Det store fotografiske himmelatlaset National Geographic Society – Palomar Observatory Sky Atlas (Palomar-atlaset) blei fullført. Det inneheld stjerner ned til storleiksklasse 21. |
| 1956 | Mikrobølgjestråling frå Venus blei registrert for første gong. Ut frå målingane blei overflatetemperaturen bestemd til om lag 600 kelvin – langt høgare enn ein tidlegare hadde trudd. |
| 1957 | Den første kunstige satellitten, sovjetiske Sputnik 1, blei skoten opp i bane rundt Jorda. |
| 1957 | Eit stort, styrbart radioteleskop blei teke i bruk ved Jodrell Bank Observatory i Storbritannia. Det var det største i verda fram til 1972, då eit 100-meters teleskop blei ferdig ved Effelsberg radioastronomiske observatorium i Tyskland. |
| 1959 | Menneske fekk for første gong sjå fotografi av baksida til Månen. Bileta var tekne av den sovjetiske romsonden Luna 3. |
| 1962 | Den amerikanske romsonden Mariner 2 passerte Venus og sende ei rekkje opplysningar, spesielt om atmosfæren, tilbake til Jorda. |
| 1963 | Eit stjerneliknande objekt med stor radforskyving og sterk radiostråling – den første kvasaren – blei identifisert. |
| 1964 | Den amerikanske romsonden Ranger 7 tok dei første vellukka bileta av overflata til Månen frå nært hald. |
| 1965 | Den amerikanske romsonden Mariner 4 passerte Mars og sende nærbilete av planetoverflata til Jorda. |
| 1965 | Den kosmiske bakgrunnsstrålinga etter big bang blei observert av dei amerikanske astronomane Arno Penzias og Robert W. Wilson og identifisert av Robert Dicke. |
| 1967 | Den sovjetiske romsonden Venera 4 sende ein instrumentkapsel ned mot overflata til Venus, og data om samansetjinga til atmosfæren, densitet, trykk og temperatur blei gitt over radio til Jorda. |
| 1967 | Den første pulsaren blei oppdaga – ei variabel radiokjelde som sender ut pulsar med svært regulær periode. |
| 1968 | Radioastronomane innleidde ein lang serie oppdagingar av kompliserte organiske molekyl i det interstellare rommet. |
| 1969 | Dei første menneska på Månen landa med det amerikanske romskipet Apollo 11, og tok med prøver frå overflata tilbake til Jorda. |
| 1970 | Det største styrbare radioteleskopet i verda (100 meter i diameter) blei fullført nær Bonn i Tyskland. |
| 1970 | Den amerikanske fysikaren Raymond Davis Jr. starta registreringar av solare nøytrino med Homestake Solar Neutrino Detector i Sør-Dakota. |
| 1973 | Den amerikanske romsonden Pioneer 10 passerte Jupiter og sende dei første nærbileta og dei første målingane av dei fysiske forholda nær planeten til Jorda. |
| 1973 | Den amerikanske, bemanna romstasjonen Skylab blei skoten opp i bane rundt Jorda. Hovudoppgåva var utforsking av Sola. |
| 1974 | Den amerikanske romsonden Mariner 10 passerte Venus og Merkur og skaffa ny kunnskap om dei inste planetane, mellom anna dei første nærbileta av den kraterdekte overflata til Merkur. |
| 1975 | Instrumentkapslane frå dei sovjetiske romskipa Venera 9 og 10 landa på Venus og overførte dei første bileta som var tekne frå overflata på ein annan planet, tilbake til Jorda. |
| 1976 | Instrumentkapslane frå dei to amerikanske romsondane Viking 1 og 2 landa på Mars og overførte fotografi av og data om dei fysiske forholda på overflata og i atmosfæren til Jorda. |
| 1978 | Den amerikanske astronomen James Christy oppdaga Charon, den største månen til Pluto. |
| 1979 | Voyager 1 og 2 tok nærbilete av Jupiter med månar og ringar. Den første gravitasjonslinsa blei oppdaga. |
| 1980 | Dei første detaljerte bileta av Saturn-systemet blei tekne frå romsonden Voyager 1. |
| 1982 | Pulsar 4C 21.53, med periode 1,6 millisekund, blei oppdaga i stjernebiletet Vulpecula. |
| 1986 | Halleys komet passerte perihel 9. februar i ein avstand av 90 millionar kilometer frå Sola og blei observert på 540 kilometers avstand av Esas romsonde Giotto. |
| 1986 1987 | Voyager 2 tok nærbilete av Uranus med månar og ringar. Supernova (SN 1987A) blei oppdaga i Den store magellanske skya. For første gong observerte ein nøytrino frå ei supernova. |
| 1989 1990 | Voyager 2 tok nærbilete av Neptun med månar og ringar. Hubble-romteleskopet blei skote opp i banen sin. |
| 1990 | Satellitten COBE påviste at den universelle bakgrunnsstrålinga etter big bang er svart stråling (Planck-stråling) med temperatur på 2.725 kelvin (-270.42 °C). |
| 1991 | Radarsonden Magellan kartla overflata til Venus ned til 100 meter. |
| 1992 | Satellitten COBE påviste små anisotropiar (temperaturforskjellar på nokre mikrogradar) i den kosmiske bakgrunnsstrålinga. Dette er heilt avgjerande for teorien om big bang. |
| 1992 | Det første kuiperbelte-objektet (1992 QB1) blei oppdaga utanfor banen til Neptun. |
| 1992 | Den første planeten (eksoplaneten) rundt ei anna stjerne blei oppdaga. |
| 1994 | Kometen Shoemaker-Levy trefte Jupiter. |
| 1995 | Romsonden Galileo blei plassert i bane rundt Jupiter. |
| 1997 | Romsonden NEAR Shoemaker tok det første nærbiletet av ein asteroide (Mathilde). |
| 1997 | Mars-roveren Mars Pathfinder mjuklanda på Mars og returnerte mange bilete. |
| 1998 | Observasjonar av supernovaer i fjerne galaksar viste at utvidingshastigheita til universet aukar. Dette kan forklarast ved at «den kosmologiske konstanten» har ein positiv verdi. |
Etter år 2000
| År | Hending | |
|---|---|---|
| 2003 | Observasjonar av dei små anisotropiane i bakgrunnsstrålinga viste at (det tredimensjonale) rommet er nesten eller heilt evklidsk (flatt), det vil seie at rommet har lita eller inga krumming. | |
| 2003 | Ekstremt høge observerte hastigheiter av stjerner nær sentrum av Mjølkevegen indikerer at dei beveger seg rundt eit supermassivt svart hol. | |
| 2004 | Første foto av ein eksoplanet. | |
| 2004 | Roverane Spirit og Opportunity sende detaljerte bilete frå Mars. | |
| 2004 | Romsonden Cassini-Huygens blei plassert i bane rundt Saturn. | |
| 2005 | Huygens mjuklanda på Saturns måne Titan. | |
| 2005 | Dvergplaneten Eris, på storleik med Pluto, blei oppdaga. | |
| 2006 | Pluto blei omklassifisert til ein dvergplanet. | |
| 2006 | Romsonden Deep Impact sende eit prosjektil ned på kometen Tempel 1. | |
| 2008 | Romsonden Messenger byrja ei fleire år lang kartlegging av Merkur. | |
| 2009 | Kepler-romobservatoriet blei sendt opp i bane rundt Sola, med nesten same omløpstid som Jorda, for å påvise eksoplanetar i den «buande» (beboelige) sona rundt solliknande stjerner. Planetane blir avslørte ved at dei skuggar for noko av lyset når dei passerer framfor moderstjernene. | |
| 2011 | Romsonden Dawn blei plassert i rommet for å kartleggje asteroiden Vesta. | |
| 2012 | Første observasjon av higgsboson ved CERN. Higgsboson er vesentleg for forståinga vår av omgrepet masse. | |
| 2016 | LIGO (Laser Interferometer Gravitational-Wave Observatory) gjorde dei første observasjonane av gravitasjonsbølgjer. | |
| 2017 | Jordnær passasje av den interstellare, sigarforma lekamen Oumuamua. | |
| 2018 | Den første solnære romsonden, Parker Solar Probe, blei skoten opp i ein svært elliptisk bane rundt Sola. | |
| 2020 | Dei første observasjonane med neste generasjons solteleskop, Daniel K. Inouye Solar Telescope (DKIST), på Maui i Hawaii. | |
| 2020 | Den andre solnære romsonden, Solar Orbiter, blei skoten opp i den elliptiske banen sin rundt Sola. | |
| 2021 | James Webb-romteleskopet blei ført ut i banen sin rundt Lagrange-punkt 2. |
Les meir i Store norske leksikon
Eksterne lenker
Kommentarar (3)
skreiv Per Atle Skalmerås
svarte Per Atle Skalmerås
svarte Kaare Aksnes
Kommentarar til artikkelen blir synleg for alle. Ikkje skriv inn sensitive opplysningar, for eksempel helseopplysningar. Fagansvarleg eller redaktør svarar når dei kan. Det kan ta tid før du får svar.
Du må være logga inn for å kommentere.