Gjakmarrja

Në kulturën tradicionale shqiptare, Gjakmarrja ose hakmarrja ("hak-marrje") është detyrimi shoqëror për të vrarë një shkelës nderi ose një anëtar të familjes së tyre për të shpëtuar nderin e dikujt. Kjo praktikë përgjithësisht shihet si në përputhje me kodin shoqëror të njohur si Kanuni i Lekë Dukagjinit ose thjesht Kanuni (i përbërë nga 12 libra dhe 1262 artikuj ku ka rregulla të ndryshme ^[1] ). Kodi ishte fillimisht një "një kod jo-fetar që përdorej nga myslimanët dhe të krishterët njësoj". ^[2]

Mbrojtja e nderit është një komponent thelbësor i kulturës shqiptare sepse është thelbi i respektit shoqëror.  Nderi mbahet në konsideratë shumë të lartë sepse përkthehet ndër breza. Amanetet dhe historia mbahen në emrat e shqiptarëve dhe duhen mbajtur në prioritet të lartë, edhe me çmimin e jetës. Prandaj, kur një sulm personal me përmasa të frikshme lëshohet ndaj një anëtari të çdo familjeje, duhet të pritet një dënim i barabartë nga ligjet e Kanunit.  Disa nga veprimet që nisin gjakmarrjen përfshijnë "vrasjen e një mysafiri ndërsa ai ishte nën mbrojtjen e të zotit të shtëpisë, shkeljen e pronës private, mospagimin e një borxhi, rrëmbimin ose joshjen ose përdhunimin e një gruaje. "  Kjo shpesh zgjat shumë gjenerata nëse borxhi nuk paguhet. Ata që zgjedhin të mos paguajnë me jetën e familjarëve të tyre jetojnë në turp dhe izolim deri në fund të jetës, të burgosur në shtëpitë , e tyre duke pas hasmëri gjatë gjithë jetës me ata që ua kanë dhenë borxhin. ^{[1] [3]}

Kontrolli osman kryesisht ekzistonte në qendrat dhe luginat e pakta urbane të Shqipërisë veriore dhe ishte minimal dhe pothuajse inekzistent në malet, ku Malsorët (malësorët shqiptarë) jetonin një ekzistencë autonome sipas Kanunit (ligjit fisnor) të Lekë Dukagjinit. ^[4] Mosmarrëveshjet do të zgjidheshin nëpërmjet ligjit fisnor në kuadrin e hakmarrjes apo gjakmarrjes dhe aktiviteti ishte i përhapur në mesin e malisorëve. ^[5] Në situatat e vrasjes ligji fisnor parashikonte parimin e koka për kokë (“koka për kokë”) ku familjarët e viktimës detyrohen të kërkojnë gjakmarrje . ^[4] Nëntëmbëdhjetë për qind e vdekjeve të meshkujve në vilajetin İşkodra u shkaktuan nga vrasje për shkak të hakmarrjes dhe gjakmarrjes gjatë periudhës së vonë osmane. ^[5] Në të njëjtën kohë Kosova Perëndimore ishte gjithashtu një zonë e dominuar nga sistemi fisnor shqiptar, ku malisorët kosovarë i zgjidhnin mosmarrëveshjet ndërmjet tyre përmes ligjit të tyre malor dhe 600 shqiptarë vdisnin në vit nga gjakmarrja. ^[6]

Sulltan Abdul Hamid II, zyrtarët osmanë dërguan në tokat e banuara shqiptare, dhe disa shqiptarë nuk e miratuan fuqimisht gjakmarrjen, duke e parë atë si çnjerëzore, të pacivilizuar dhe një humbje të panevojshme të jetës që krijoi përçarje sociale, paligjshmëri dhe dislokim ekonomik. ^[7] Në vitin 1881, fisnikët vendas dhe funksionarët nga zonat e Dibrës, Prishtinës, Elbasanit, Matit, Ohrit dhe Tetovës i bënë kërkesë shtetit për parandalimin e gjakmarrjes. ^[8] Për të zgjidhur mosmarrëveshjet dhe për të shtypur praktikën, shteti osman e trajtoi problemin drejtpërdrejt duke dërguar Komisionet e Pajtimit të Gjaqeve ( musalaha-ı dem komisyonları ) që dhanë rezultate me sukses të kufizuar. ^[9] Në periudhën e vonë osmane, për shkak të ndikimit të priftërinjve katolikë françeskanë, disa ndryshime në praktikat e gjakmarrjes ndodhën midis malësorëve shqiptarë, si p.sh. kufizimi i fajit tek shkelësi ose familja e tyre dhe madje një fis pranoi rrënimin e shtëpisë së shkelësit si kompensim për vepër penale. ^[9]

Pas Revolucionit Xhonturk në vitin 1908, qeveria e re xhonturke krijoi Komisionet për Pajtimin e Gjaqeve që u fokusuan në rajonet e İpek (Pejë), Prizren dhe Tepedelen ( Tepelenë ). ^[10] Komisionet dënuan shqiptarët që kishin marrë pjesë në vrasjet për gjakmarrje dhe Këshilli i Ministrave i lejoi ata të vazhdonin punën në krahina deri në maj 1909. ^[10] Pas Revolucionit Xhonturk dhe rivendosjes së mëvonshme të kushtetutës osmane, fiset Shala, Kastrati, Shoshi dhe Hoti bënë një besë (betim) për të mbështetur dokumentin dhe për të ndaluar gjakmarrjen me fiset e tjera deri më 6 nëntor 1908. ^[11]

Që nga viti 1940, thuhet se kanë ekzistuar rreth 600 gjakmarrje kundër Mbretit Zog I të shqiptarëve . ^[12] Ka pasur një ringjallje të rasteve të gjakmarrjes në pjesë të thella të Shqipërisë (si në veri) dhe në Kosovë për shkak të mungesës së kontrollit shtetëror që nga rënia e komunizmit . ^{[13] [14]} Komiteti Shqiptar i Helsinkit për të Drejtat e Njeriut e konsideron një arsye për përhapjen e gjakmarrjes si mosfunksionim të gjyqësorit të vendit. Shumë shqiptarë i shohin gjykatat si të korruptuara ose joefektive dhe preferojnë vetëqeverisjen e perceptuar të ofruar nga respektimi i Kanunit, krahas ligjit të shtetit. ^{[14] [2]}

Një studim shqiptar i vitit 2018 mbi gjakmarrjen, i cili përfshinte të dhëna nga dosjet e policisë, vuri në dukje se janë 704 familje të prekura, 591 në Shqipëri dhe 113 janë larguar nga vendi. ^[15] Gjashtë rrethe shqiptare, Kukës, Shkodër, Lezhë, Tiranë dhe Durrës janë prekur nga praktika. ^[15] Më të prekurit janë rrethet e Shkodrës dhe Lezhës dhe më pak të prekura janë qytetet Tiranë dhe Durrës. ^[15] Në Tiranë gjakmarrja mbërriti në kryeqytet me shpërnguljen e njerëzve nga veriu dhe verilindja. ^[15] Familjet e përfshira në gjakmarrje jetojnë kryesisht në varfëri për shkak të izolimit dhe pamundësisë për të pasur kushte më të mira jetese. ^[15]

Ismet Elezi, profesor i drejtësisë në Universitetin e Tiranës, beson se pavarësisht miratimit të Kanunit për gjakmarrjen, ka rregulla strikte se si mund të kryhet kjo praktikë. Për shembull, vrasjet për hakmarrje ndaj grave (përfshirë virgjëreshat e betuara me rolin e meshkujve), fëmijëve dhe personave të moshuar janë të ndaluara. ^[14] Të tjerë besojnë se vetë Kanuni thekson pajtimin dhe procesin e paqebërjes dhe se interpretimi selektiv i rregullave të tij është përgjegjës për gjakderdhjen aktuale. ^[13] Për shembull, vitet e fundit, ka gjithnjë e më shumë raportime për gra dhe fëmijë që u nënshtrohen të njëjtave vrasje me shpengim. ^[2] Këto rregulla të harruara krijojnë keqinterpretim të Kanunit dhe inkurajojnë vrasjet pa mendje të anëtarëve të familjes. ^[2]

Në Kosovë, shumica e rasteve të Gjakmarrjes u pajtuan në fillim të viteve 1990 në rrjedhën e një lëvizjeje pajtimi në shkallë të gjerë për t'i dhënë fund gjakmarrjes të udhëhequr nga Anton Çetta . ^[16] Mbledhja më e madhe e pajtimit u zhvillua në Verrat e Llukës më 1 maj 1990, e cila kishte nga 100.000 deri në 500.000 pjesëmarrës. Deri në vitin 1992, fushata e pajtimit përfundoi së paku 1200 gjakmarrje vdekjeprurëse, dhe në vitin 1993 nuk ndodhi asnjë vrasje e vetme në Kosovë. ^[16]

Në Mal të Zi, në Tuzi (28 qershor 1970) u zhvillua manifestimi "Beslidhja e Malësisë" në prani të klerit katolik dhe mysliman. ^[17] Familjet dhe të afërmit e tjerë të gjerë në rajonin e Malësisë bënë një besë dhe ranë dakord të pushonin gjakmarrjen dhe të pranonin rezultatet gjyqësore të shtetit për viktimat dhe autorët. ^[17]

Shkrimtari shqiptar Ismail Kadare e konsideron gjakmarrjen si një fenomen jo ekskluzivisht shqiptar, por një karakteristik historikisht të Ballkanit në tërësi. ^[18] Romani i tij i vitit 1980 Prilli i thyer ( Albanian ) eksploron efektet sociale të një gjakmarrjeje stërgjyshore midis dy familjeve pronare tokash, në malësitë e Shqipërisë së Veriut në vitet 1930. ^{[19] [20] [21]} The New York Times, duke e rishikuar atë, shkroi: " Prilli i thyer është shkruar me një thjeshtësi mjeshtërore në një stil bardik, sikur autori të thotë: Uluni në heshtje dhe më lejoni të recitoj një histori të tmerrshme për një gjakmarrje dhe pashmangshmërinë e vdekjes me armë zjarri. ne shtetin tim. Ti e di që duhet të ndodhë sepse kështu jetohet jeta në këto male. Fyerjet duhet të hakmerren; nderi i familjes duhet të ruhet. . . ." ^[22]

Një përshtatje filmike braziliane e vitit 2001 e romanit të titulluar Prapa Diellit ( Portuguese ) e transferoi aksionin nga Shqipëria rurale në tokat e këqija braziliane të vitit 1910, por përndryshe i la temat të paprekura. Ai u realizua nga regjisori Walter Salles, luajti Rodrigo Santoro dhe u nominua për një çmim BAFTA për filmin më të mirë jo në gjuhën angleze dhe një çmim Golden Globe për filmin më të mirë në gjuhë të huaj . ^[23] Filmi amerikano-shqiptar “ Falja e gjakut” trajton gjithashtu pasojat e një gjakmarrjeje mbi një familje në një zonë të largët të Shqipërisë së sotme. ^[13]

• Kanuni
• Hakmarrja
• Lekë Dukagjini
• Kanuni i Lekë Dukagjinit

1. ^ ^{a b} Mattei, Vincenzo. "Albania: The dark shadow of tradition and blood feuds". www.aljazeera.com. Marrë më 2019-11-11. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
2. ^ ^{a b c d} "Albania: Blood Feuds -- Forgotten Rules Imperil Everyone (Part 3)". RadioFreeEurope/RadioLiberty (në anglisht). Marrë më 2019-11-11.
3. ^ Kasapi, Andrew Hosken and Albana (2017-11-12). "The children trapped by Albania's blood feuds" (në anglishte britanike). Marrë më 2019-11-11.
4. ^ ^{a b} Gawrych 2006, p. 30.
5. ^ ^{a b} Gawrych 2006, p. 29.
6. ^ Gawrych 2006
7. ^ Gawrych 2006
8. ^ Gawrych 2006, p. 122.
9. ^ ^{a b} Gawrych 2006, p. 119.
10. ^ ^{a b} Gawrych 2006
11. ^ Gawrych, George (2006). The Crescent and the Eagle: Ottoman rule, Islam and the Albanians, 1874–1913. London: IB Tauris. fq. 159. ISBN 9781845112875. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
12. ^ Gunther, John (1940). Inside Europe. Harper & Brothers. fq. 468. {{cite book}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
13. ^ ^{a b c} Freeman, Colin (1 korrik 2010). "Albania's modern-day blood feuds". The Telegraph. Telegraph Media Group Limited. Marrë më 17 korrik 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
14. ^ ^{a b c} Naegele, Jolyon (12 tetor 2001). "Albania: Blood Feuds – 'Blood For Blood'". Radio Free Europe / Radio Liberty. Marrë më 17 korrik 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
15. ^ ^{a b c d e} "Blood feuds still affect a number of Albanian families". Tirana Times. 12 qershor 2018. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
16. ^ ^{a b} Marsavelski, Aleksandar; Sheremeti, Furtuna; Braithwaite, John (2018). "Did Nonviolent Resistance Fail in Kosovo?". The British Journal of Criminology. 58: 218–236. doi:10.1093/bjc/azx002. {{cite journal}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
17. ^ ^{a b} Kajosevic, Samir (29 qershor 2020). "Montenegro Albanians Take Pride in Abandoning Ancient Blood Feuds". Balkan Insight. Marrë më 18 korrik 2020. {{cite news}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
18. ^ Kadare, Ismail. "This Blood Feud with Kalashnikov is Barbarian". Komiteti i Pajtimit Mbarëkombëtar (Committee of Nationwide Reconciliation). Arkivuar nga origjinali më 4 shkurt 2012. Marrë më 17 korrik 2013. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
19. ^ "Albanian Revenge". 24 tetor 1990 – nëpërmjet Christian Science Monitor. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
20. ^ David Bellos (15 dhjetor 2020). "Why Should We Read Ismail Kadare?". World Literature Today. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
21. ^ Liukkonen, Petri. "Ismail Kadare". Books and Writers (kirjasto.sci.fi). Finland: Kuusankoski Public Library. Arkivuar nga origjinali më 13 janar 2015. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
22. ^ Mitgang, Herbert (12 dhjetor 1990). "Books of The Times; An Albanian Tale of Ineluctable Vengeance". The New York Times. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)
23. ^ Kehr, Dave (21 dhjetor 2001). "AT THE MOVIES". The New York Times. {{cite web}}: Mungon ose është bosh parametri |language= (Ndihmë!)