Sabkha

Sabka düz tuz anlamına gelen Arapça kökenli bir kelimedir. Sabka’lar kurak sahiller boyunca gelgitler oluştururlar ve bazı silisikasitlerle evaporit-karbonat tabakaları olarak nitelendirilirler. Sabka’lar, bir metre ya da daha az ortalama kalınlık ile ilerleyen ve sığlaşma dizileri halinde havaaltlarını oluştururlar. Birleşik Arap Emirlikleri ve İran Körfezi'nin kıyısında bulunmaktadır.Kuzey Afrika Sabkaları üzerinde yarı kurak bitki örtüsü gelişmiştir. Nemli ılıman bölgelerde Sabka ortamlarında daha fazla bitki örtüsü gelişir. Bu sahalar yüksek derecede tuz içerdiğinden dolayı tuza toleranslı bitkiler gelişir. Tarihte İngiltere de Lymington da Sabka alanı tuz üretim yeri olarak kullanılmıştır.

Sabka’nın gelişme kökeni ve ilerlemesi Al-Farac (2005) tarafından incelemiştir. Khor-Lagün Sabka modelinde, deniz seviyesinde bir artış meydana gelir ve daha sonrasında sığ su özellikleri görülür. Buralar alüvyon ile dolar, arazi yükselir ya da deniz seviyesi düşerse, su buharlaşarak Sabka’yı terk eder.

Eğer kıyı bölgesi düzensiz bir topoğrafyaya sahipse, sel taşkınları büyük dereler ya da khor adı verilen bölgeleri oluşturur. Khor]]’lar sığ gelgitli ya da girintili çıkıntılı olabilirler. Girişlerinde gri mangrovları barındırabilmeleri, kuru derelerden ya da su yataklarından tuzlu suya ulaşılıp ulaşılamayacağına bağlıdır. Tortular birikmeye başladığında, Khor’lar daha sığ hale gelerek gölcükleri oluştururlar. Gölcükler küçük gelgitlere maruz kalana kadar dolmaya devam eder ve Sabka’lar oluşmaya başlar. Olgunlaşmamış bir Sabka, yağmur fırtınalarından sonra, normalden daha yüksek bahar gelgitleri sırasında sular altında kalacaktır ya da hızla esen rüzgarlar deniz suyunu kıyıdan derinliklere doğru birkaç santimetre çeker. Olgunlaşmış Sabka’lar ise, ağır yağmur fırtınalarından sonra, sadece sular altında kalırlar ve sonunda birleşerek Sabka kıyı düzlüklerini oluştururlar. Bu kıyı düzlükleri 10-50 cm arasındaki kabartmalarla birlikte çok düz alanlar olarak nitelendirilirler ve denize doğru eğimleri 1/1000 gibi küçük bir orandır. Bir Sabka’nın düzlüğü topoğrafik alçaklıklarda biriken aeolian silisiklastik tozları sayesinde gelişmiştir. Bu çevreler kıyıya doğru paralel kemerler şeklinde yanlamasına bulunur. Mercan kayalıkları, bariyer adaları ve sığlaşmalar, açık kaya tabakalarını oluştururlar. Bu tip tortular, yükselen enerjinin göstergesidir ve khor-lagün çevrelerini korur. Sabka’lar denize doğru çok miktarda tortu aracılığıyla sağlanan 15 km kadar geniş bir kumsal alana yayılmış olabilirler.

Eğer kıyı bölgesi kumul alana sahipse, seller kumulların arasında çok sayıda küçük havuzları oluşturur. Ayrıca dünyanın bazı bölgelerinde bu göller, yağmurlar ya da yer altı akiferlerinden yükselen su tabakaları tarafından iç çöllerde oluşabilirler. Örneğin; Suudi Arabistan’daki Empty Quarter(Çeyrek Boşluk)‘ın geniş kısımlarında ve Birleşik Arap Emirlikleri’nin güneyinde bulunan, Sabka tuz düzlükleriyle birbirini izleyen yüksek barkan tepelerini oluşturur. Bazı yerlerde ise Sabka’lar, çöle doğru uzanan uzun erişilebilir koridorları oluşturmak üzere birleşirler.

Sabka’nın zemini genellikle sert ve sıkı kum, çamur ve tuz kombinasyonu şeklindedir. Kuru Sabka etrafında yürümek ya da 4x4 arazi araçlarıyla gezmek rahattır. Ancak yağmur ve su baskınlarından sonra Sabka’lar, sığ su katmanlarıyla dolar ve kuruyup yeni kabukları oluşturana kadar oradan geçilemez. Yerler kısmen kuruduğu zaman yumuşak çamur veya içi boş kavitelerin üzerinde tuz kabuğu oluşur ve araç bunlara saplanır.

İklim, Sabka’nın gelişmesinde en önemli faktörlerden biridir. Bu kurak bölgedeki yağış miktarı genellikle ortalama 4 cm/yıl olarak meydana gelmektedir. Sıcaklık ortalamaları 50 °C’nin üzerinden 0 °C gibi düşük değerlere kadar uzanabilir. Nem, rüzgar yönüyle bağlantılıdır. Gündüzleri %20 civarında olan nem, geceleri ise %100 oranına çıkabilir ve yoğun sislere yol açabilir. Su sıcaklıkları, derinlik ve sığlık değişimiyle beraber yaklaşık 10 °C değişime uğrar. Yüksek sıcaklıklar, Basra Körfezi’nde çok yüksek buharlaşma oranlarını meydana getirir (124 cm/yıl). Son 4000-5000 yıl içinde Sabka’nın net buharlaşma oranı 6 cm/yıl olarak ölçülmüştür. Sabka’nın yüzeyinin özgür su yüzeyi olmamasının sebepleri arasında geceleri oluşan yoğun nem miktarı ve hava sütunundaki dikey tabakalaşma gösterilebilir. Buharlaşmayla oluşan su kaybına rağmen yer altı suları, sürekli denize doğru olan kıta suları akıntıları ve yağmur fırtınaları nedeniyle 1,5 metrenin altına inmez. İklim çeşitlilikleri, Sabka’nın çok hareketli bir tabiata sahip olmasına sebep olur. Sabka’nın daha kuru bölgelerinde alçıtaşları anhidtrite dönüştürülebilir; aragonit ise diyajenetik olarak dolomotize olabilir. Geceleri termal daralma ve gündüzleri genişleme; çok köşeli, içbükey, kenarları kalkık, yassı şekillerin oluşmasına yol açar. Halite kaya tuzunun yol açtıkları haricinde art arda sıralanan olaylar, kolaylıkla önlenebilir.

Sabka, büyük yer altı yüzeylerini oluşturduğuna inanılan Orta Doğu’daki hidrokarbon rezervuarlarını biriktirir. Bu hidrokarbonların(gaz ve petrol) ana kaynağı, Sabkha dizilerinde bulunan ve maksimum %8,2 organik karbon ve hidrojen endeksleri içeren mikrobiyal paspaslar ve mangrov paleo topraklar olabilir.

Wikimedia Commons'ta Sabkha ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

• Al-Farraj, A., 2005. An evolutionary model for sabkha development on the north coast of the UAE, Journal of Arid Environments, v. 63, p. 740
• Alsharhan, A.S., and Kendall, C.G.St.C., 2003. Holocene coastal carbonates and evaporites of the southern Persian Gulf and their ancient analogues, Earth-Science Reviews, v. 61, p. 191
• Butler, G. P., 1969. Modern evaporite eposition and geochemistry of coexisting brines, the sabkha, Trucial Coast, Arabian Gulf (sic), Journal of Sedimentary Petrology, v. 39, no. 1, p. 70
• Lokier, S.W., and Steuber, T., 2007. Seasonal dynamics of a modern sabkha surface, Geophysical Research Abstracts, v. 9
• Patterson, R.J., and Kinsman, D.J.J., 1981. Hydrologic Framework of A Sabkha Along Arabian Gulf (sic), AAPG Bulletin, v. 65, p. 1457
• Patterson, R.J., and Kinsman, D.J.J., 1982. Formation of Diagenetic Dolomite in Coastal Sabkha Along Arabian (Persian) Gulf, AAPG Bulletin, v. 66, no 1, p. 28
• Shanley, K.W., and McCabe, P.J., 1994. Perspectives on the Sequence Stratigraphy of Continental Strata, AAPG Bulletin, v. 78, no. 4, p. 544
• Warren, J.K, and Kendall, C.G. St. C., 1985. Comparison of Sequences Formed in Marine Sabkha (Subareal) and Salina (Subaqueous) Settings—Modern and Ancient, AAPG Bulletin, v. 69, no, 6, p. 1013
• http://www.southampton.ac.uk/~imw/sabkha.htm25 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.

https://en.wikipedia.org/wiki/Sabkha 5 Haziran 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. İngilizce wikipedia'dan Türkçeye çeviri yapılmıştır.