Muvatta Imom Molik

Ushbu kitob Qur’on bilan birga islom huquqshunosligining asosini tashkil etuvchi eng qadimiy hadis toʻplamlaridan biri hisoblanadi^[3]. Unga Hijoz ahlidan ishonchli hadislar, shuningdek, sahobalar, tobeinlar va ulardan keyin kelganlarning soʻzlari kiradi^[4]. Kitob paygʻambarimiz Muhammad (s.a.v) davridagi marosimlar, urf-odatlar, meʼyorlar va qonunlarni oʻz ichiga oladi^[5].

Xabar qilinishicha, Imom Molik oʻzlarining davrida mavjud boʻlgan 100 000 ta rivoyatlardan 1900 dan sal koʻproq rivoyatni^[6] Muvattosiga kiritish uchun tanlab olgan^[7].

Musulmonlar xalifasi Abu Jaʼfar al-Mansur hukumronlik davrida turli fiqhiy ixtiloflar paydo boʻlgani tufayli Imom Molikdan mamlakatda qonun sifatida eʼlon qilinishi mumkin boʻlgan kitob chiqarishni soʻradi. Imomi Molik esa buni rad etdi. Hijriy (765/766 Milodiy), lekin xalifa 163-yilda hijozga qaytib kelganidan soʻng (Hijriy 779/780CE), u imomdan buni qattiqroq talab qilib, shunday maktub yozdi: 

"Ey Abu Abdulloh, fiqh ilmi hukmronligini oʻz qoʻlingga ol. Abdulloh ibnning qattiqqoʻlligidan xoli tizimli kitob uchun har bir masala boʻyicha tushunchalaringizni turli boblarda jamlang. Umar, Abdulloh ibn Abbosning imtiyozlari va turar joylari. Abbos va Abdulloh ibn Mas’udning betakror qarashlari. Sizning ishingiz Paygʻambarimiz (s.a.v)ning quyidagi soʻzlariga misol boʻlishi kerak: „Eng yaxshi masalalar muvozanatli boʻlgan masalalardir“.  U sahobalar va keksa imomlarning diniy va huquqiy masalalarda kelishilgan fikrlari jamlanmasi boʻlishi kerak. Agar shunday asar tuzsangiz, biz musulmonlarni siz yaratgan yagona fiqhga amal qilishda birlashtira olamiz. Keyin biz uni butun musulmon davlatida eʼlon qilamiz. Biz hech bir toifa unga qarshi harakat qilmasligini buyuramiz^[8]".

Tarixiy xabarlar shuni koʻrsatadiki, boshqa bir Abbosiy xalifasi Horun ar-Rashid ham imom Molikka shunday takliflarni bildirgan. Biroq u ulamolar orasidagi fiqhiy ixtiloflarni yoʻq qilishni oʻz oldiga maqsad qilib jamlagan edi. 

Abu Hatim ar-Roziyning yozishicha, bu asar qirq yil davomida yaratilgan boʻlib, u arabchadan „Muvatta“ deb atalib, odamlar uchun oson degan maʼnoni anglatadi^[7]. Molik aytdilar: "Men bu kitobimni Madinalik fuqaholardan yetmish nafariga ko‘rsatdim va ularning hammasi bu borada men yozganlarimga rozi bo‘ldilar va men uni „Muvatto“^[9] dedim.

Musulmon faqihi Muhammad ibn Idris ash-Shofeʼiy Imom Shofeʼiy ham ushbu kitob haqida shunday deganlar: „Yer yuzida Allohning kitobidan keyin Molik kitobidan sahihroq kitob yoʻq^[10]“.(U davrda Buxoriy sahihlari yaratilmagan edi).

Molikning mingdan ortiq shogirdlari bu asarni butun umri davomida undan naql qilganlar, natijada matnda baʼzi tafovutlar yuzaga kelgan. Asarning koʻplab nashrlari mavjud boʻlib, bugungi kunda oʻn oltitasi maʼlum — ulardan eng mashhuri Yahyo ibn Yahyo al-Laysiy^[11] tomonidan naql qilingani boʻlib, u Molik hayotining soʻnggi yilida muvattoni oʻrgangan va ijoza olgan^[12]. Al-Laysiyning izohi Molikiy huquq maktabida „ishonchli“ yoki ishonchli nashri hisoblanadi^[13].

Ahmad ibn Abu Bakr az-Zuhriy tomonidan ishlab chiqarilgan Muvattoning izohi al-Laysiyning izohidan taxminan 5-10%ga farq qiladi^[14].

„Al-Muvatta“ taxminan 1720 ta hadisdan iborat boʻlib, quyidagi hadis izohlariga boʻlinadi^[3]:

• 600 marfu hadis
• 613 mavquf hadis
• 285 maqtu' hadis
• 222 mursal hadislar

Amin Ahsan Islohiy Muvattoning bir qancha ajralib turuvchi xususiyatlarini sanab o‘tgan^[15]:

1. Uning qisqaligi (hajmi boʻyicha), ammo keng qamrovliligi (istilohda).
2. Imomi Molik payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning so‘zlarini so‘zma-so‘z naql qilmagan bo‘lsa, hech bir marfu’ hadisni (Payg‘ambarimizga nisbat berilgan) qabul qilmagan (hatto ulardagi harflar, boʻgʻinlarlar va zarrachalarni ham hisobga olgan). .
3. Hech bir bid’atchidan hadisni qabul qilmaslik — bu boshqa koʻplab muhaddislarga qaraganda qattiqroq meʼyor bilan hadis toʻplaganliklariga isbot hisoblanadi.
4. Klassik arab tilining yuqori adabiy shakli. Bu oʻquvchilarga bashoratli anʼanalar tilini tushunish qobiliyatini rivojlantirishga yordam beradi.

Musulmonlar uchun Al-Muvatto muhimligi sababli unga koʻpgina sharhlar yozilgan, lekin asosan Molikiy mazhabi tarafdorlari tomonidan emas. Aytishlaricha, birgina Yahyo al-Laysiy rivoyat qilgan shakliga yuzga yaqin sharhlar mavjud^[16].

• Yusuf ibn abd al-Barrning "Al Tamhid" asari Molik rivoyat qilgan roviylarga ko‘ra tuzilgan bo‘lib, zanjirdagi har bir roviy haqida keng biografik maʼlumotlarni o‘z ichiga oladi.
• Ibn Abd al-Barrning al-Istidhkor kitobi, avvalgidek, tanqidiy hadis tadqiqidan koʻra koʻproq kitobdagi hadisning huquqiy tafsiridir. Ibn Abdulbarrning oʻzi muqaddimada ishora qilganidek, „Istidxor“ Tamhiddan keyin yozilgani aytiladi. Biroq, diqqat bilan oʻrganib chiqqach, muallif ikkalasida ham oʻzaro havolalar mavjudligi sababli ularni tugatgandan soʻng tuzatishlar kiritganligi aniq.
• Shofi’iy mazhabining izdoshi boʻlsa-da, Al-Muvattoga kichik sharh yozgan Al-Suyutiyning izohi.
• Al-Musaffa Sharh al-Muvatto, Shoh Vali Alloh Dahlavi (forscha al-Musaffa Sharh al-Muvatta). Shoh Valiulloh Muvattaga katta ahamiyat bergan va urdu tilida ham boshqa sharh yozgan.
• Andalusiyalik Molikiy Qodiy Abu al-Volid al-Bojining Al- Muntako sharh al-Muvatto, (Abu al-Valid Sulaymon ibn Xalaf al-Boji, al-Muntako sharh Muvattoʻ Molik, Muhammad Abdulqodir Ahmad tahriri. "Ato, Bayrut: „Dar al-kutub al-ilmiyya“, 1420/1999) „Sharh al-Muvatta“ ikki xil: „al-Istifo“ va uning „al-Muntaqa“ qisqartmasi^[17].
• Avjaz-ul-Masolik ila Muvattoʻ Imom Molik buyuk olim Muhammad Zakariya al-Qandahlaviy tomonidan yozilgan Deobandiy sharhidir. U 1927-yilda Madinada atigi 29 yoshida ish boshlagan. Bu tafsir haqida aytilishicha, Muhammad Ibn Al-Hasan Al-Alaviy Al-Molikiy ushbu kitobni oʻqib chiqib, agar muallif muqaddimada uning hanafiy ekanligini taʼkidlamagan boʻlsa, men bilmasdim, degan. Bu ishning yorqinligi mana shunday edi. Yana aytilishicha, tafsirni ko‘rgan molikiy ulamolar maqtov so‘zi sifatida „Qad Hannafal Muvatto“, deyishgan (maʼnosi: Shayx Zakariyo Qandahlaviy „Avjoz-ul-masolik ilo Muvattoʻ Imom Molik“ kitobini shunday yozgan. Muvatto hanafiy kitobiga aylanganga oʻxshaydi).
• Sharh Muvatta al-Malik Muhammad az-Zurqoniy. Muvattoning yana uchta tafsiriga asoslangan deb hisoblanadi; Yusuf ibn Abd al-Barrning Tamhid va Istidxori, shuningdek, Abu al-Volid al-Bojiyning Al-Muntaqa.
• Al-Imlaʼ fi Sharh al-Muvatta 1000 ta varaqda, Ibn Hazm tomonidan yozilgan^[18].
• Sharh Minhaaj Subki tomonidan^[19].
• Ali al-Qoriyning Sharh Muvatta.

• Sunniy kitoblar roʻyxati
  • Sahifa Hammam ibn Munabbih

• ʿAwwād Maʿrūf, Bashshār. al-Muwaṭṭaʾ li-imām dār al-hijra Mālik ibn Anas. Riwāyat Abī Muṣʿab al-Zuhrī al-Madanī. Beirut: Mu’assasat al-Risāla, 1991. 
• Brockopp, Jonathan E.. Early Mālikī Law: Ibn 'Abd al-ḥakam and his Major Compendium of Jurisprudence, Studies in Islamic Law and Society. Leiden: Brill, 2000. ISBN 978-90-04-11628-3.