Prof. Stanis�aw Ignatowicz: Na samym pocz�tku chcia�bym, �eby�my ustalili sobie nazewnictwo, dobrze?
Agata Pora�ka: Jasne.
Ka�dy bocian jest ptakiem, ale nie ka�dy ptak jest bocianem – zgoda?
Zgoda.
Naszymi ptakami b�d� karaczany. A w roli bocian�w wyst�pi� karaluchy – ta nazwa przewija si� cz�sto w naszych rozmowach o uci��liwych owadach. I teraz wa�na informacja: ka�dy karaluch jest karaczanem, ale nie ka�dy karaczan jest karaluchem.
W Polsce trzy najpopularniejsze gatunki karaczan�w to karaluch wschodni, prusak i przybyszka ameryka�ska. Cz�sto, zamiast m�wi�, �e mieszkanie jest zakaraluszone, powinni�my m�wi�: zakaraczanione. Albo: zaprusaczone.
W ameryka�skich artyku�ach, mi�dzy innymi w "New York Timesie", opisuj�cych skutki u�ycia pestycyd�w, u�yto s�owa "cockroach", kt�re po polsku oznacza w�a�nie karalucha. Czy to jest b��d ze strony dziennikarzy?
Mniej wi�cej taki, jakbym ja teraz nazwa� pani� Kasi� Cichopek. No troch� by si� pani zdziwi�a, prawda?
Odrobin�.
To jest zupe�nie inne imi� i nazwisko. I podobnie jest w przypadku karaczan�w. Pospolitym b��dem jest u�ywanie s�owa "karaluch" na okre�lenie ca�ej grupy tych owad�w.
Przywo�uje pani artyku�y odwo�uj�ce si� do pracy naukowej, kt�ra dotyczy tylko prusak�w, a na nie mo�emy m�wi� "karaczany".
W badaniach przeprowadzonych przez zesp� entomolog�w z Uniwersytetu w Karolinie P�nocnej ustalono, �e pestycydy zmieniaj� spos�b, w jaki karaczany okazuj� sobie mi�o��. Kluczem do zrozumienia tego problemu jest glukoza. Od niej chcia�abym wi�c zacz�� i zapyta�, jakie znaczenie odgrywa glukoza w karaczanim, a �ci�lej rzecz ujmuj�c: prusaczym �yciu?
Glukoza jest cukrem �atwo przyswajalnym zar�wno przez nas, jak i przez owady. Jest bardzo ch�tnie wybierana przez szkodniki na "prezenty" - drobinki po�ywienia, podsuwane, by okaza� sobie mi�o��. Ale przede wszystkim mo�e s�u�y� za smakowite po�ywienie. Dlatego te� przy wytwarzaniu �el�w-przyn�t na karaczany ch�tnie wybierano glukoz�. Zjadaj� j� i gin�. I nast�puje sztucznie wywo�ana przez cz�owieka selekcja, w kt�rej prze�ywaj� te, kt�re cukr�w nie lubi�. Potomstwo tych osobnik�w dziedziczy ten gen, zatytu�ujmy go sobie roboczo "unikaj glukozy", i powstaje rasa, kt�ra jest odporna na glukoz� i zawieraj�ce j� przyn�ty.
Czy to, �e karaczany bardziej ci�gn�ce do s�odkiego wygin�, a te, kt�re glukoza mniej rusza, zaczn� si� namna�a�, by�o do przewidzenia?
Nie, to by�a wielka niespodzianka. Nikt si� nie spodziewa�, �e na glukoz� w �elach wykszta�ci si� odporno�� typu behawiorystycznego.
Jak dzia�a taki �el?
�ele zacz�li�my intensywnie stosowa� w wielu krajach, w Polsce te� od pierwszych lat dwutysi�cznych. Niech pani wyobrazi sobie, �e kto� ma zaprusaczone mieszkanie. Po staremu trzeba by�o opryska� silnym �rodkiem owadob�jczym niemal ka�d� poziom� i pionow� powierzchni�, po kt�rej biega�y karaczany. Ka�dy centymetr kwadratowy w mieszkaniu. W przypadku �elu wyk�adamy jego drobne kropelki w miejscach niewidocznych: pod blatem, za meblami, za lod�wk�. Prusaki wyczuwaj� t� zatrut� przyn�t� i same do niej przychodz�. I jest to o wiele, wiele wygodniejsze ni� odsuwanie wszystkich mebli. W dodatku spryskanych powierzchni nie mo�na przez jaki� czas my�. W mieszkaniu po takim zabiegu ci�ko jest �y�. A metoda �elowania w kr�tkim czasie daje bardzo dobre efekty. I dlatego szybko sta�a si� bardzo popularn� metod� likwidowania karaczan�w.
Prusaki potrafi� teraz mi�dzy innymi odrzuci� podarunek z glukoz�, prawdopodobnie ze wzgl�du na skojarzenie z trucizn�. Niekt�rzy pisz�, �e to mo�e by� pow�d do rado�ci – mniej karaluszej mi�o�ci, mniej karaluch�w – inni, �e do zmartwienia, bo to oznacza r�wnie�, �e wiele trucizn z glukoz� mo�e przesta� by� skutecznych. Jakie jest pana zdanie?
Zacznijmy od tego, �e teraz w nauce trzeba znale�� takie badania, powi�zania, zale�no�ci, kt�re zaimponuj� czytelnikom. Takie jak problemy w okazywaniu mi�o�ci. Bo to jest chwytliwe, prawda?
Sama si� na to z�apa�am.
I ja te� bym si� z�apa�, gdyby nie m�j zaw�d. Gwarantuj� pani, �e gdyby te badania zosta�y powt�rzone na polskiej populacji prusak�w, na pewno nie uzyskaliby�my takiego samego wyniku. Co nie znaczy, �e same badania nie s� dobre, bo s�.
Ale traktujemy te badania jako punkt wyj�cia do dyskusji, jako na razie pojedynczy ewenement, kt�rego nie mo�emy ekstrapolowa� na ca�� populacj�?
Dok�adnie.
A czy karaczan�w powinni�my si� zawsze bezwzgl�dnie pozbywa�? Czy s� w jakikolwiek spos�b przydatnymi stworzeniami?
Szkodliwo�� karaczan�w jest niestety olbrzymia – nale�� do najbrudniejszych zwierz�t i roznosz� czynniki chorobotw�rcze wywo�uj�ce czerwonk�, tyfus, choler�, dyfteryt, tr�d, t�ec, nosacizn� i gru�lic�. Z po�yteczno�ci� jest niestety cienko. W niekt�rych miejscach, jak Wyspy Samoa czy Indonezja, karaczany s� zjadane. I nawet nie wypada odm�wi� pocz�stunku, bo to obraza rodziny! Albo robi si� z nich ma�ci.
Z mojego punktu widzenia s� o tyle po�yteczne, �e mo�na je nazwa� "czy�cicielami naszego �rodowiska". Jak si� nie posprz�ta, to one to zrobi�. Cho� pozostawi� po sobie odchody, o tyle "ciekawe", �e zawieraj� zwi�zek chemiczny – feromon, kt�ry wabi kolejne karaczany w to samo miejsce. Podobnie jak w przypadku ludzi ubikacja nale�y do miejsc "bezpiecznych", w kt�rym mo�na si� zamkn�� i w spokoju za�atwi�. Gdy w zaprusaczonym mieszkaniu odci�gamy od �ciany lod�wk�, cz�sto jest ca�a br�zowa od odchod�w, bo to miejsce jest bezpieczne.
Czy karaczany s� du�ym problemem w Polsce?
Najwi�kszym jest pluskwa domowa, gdy� jej rasy, odporne na nowoczesne insektycydy, zosta�y niedawno zawleczone z kraj�w zachodnich do Polski. Karaczany s� na drugim miejscu.
Czytaj�c o nich, mam wra�enie, �e s� owadzi� wersj� Hulka, niemal�e niezniszczalnego zielonego bohatera z uniwersum Marvela. S� superwytrzyma�e – maj� by� zdolne do przetrwania wybuchu bomby j�drowej.
To jest mit, kt�ry chcia�bym obali�. Ta historia wzi�a si� mi�dzy innymi z tego, �e w wielu krajach karaczany zamieszkuj� kana�y kanalizacji miejskiej, do kt�rych sp�ywaj� �cieki z kuchni czy �azienki, i gdyby karaczany znajdowa�y si� tam podczas wybuchu bomby, to faktycznie mia�yby szanse prze�y�. Ale jak bomba atomowa wybuchnie i w restauracji b�dzie si� po�ywia� przy stoliku cz�owiek, a za lod�wk� karaczan, obaj zgin�.
Znalaz�am te� badania m�wi�ce, �e karaczany s� superszybkie – aby cz�owiek m�g� pobi� karaluszy rekord pr�dko�ci, musia�by biec ponad 330 km/godz. Bo w jedn� sekundk� karaluszy czempion pokonuje dystans 50 razy wi�kszy ni� d�ugo�� jego cia�a.
I tu akurat pe�na zgoda. W ci�gu jednej sekundy, gdy karaczan przebiegnie metr, potrafi zmieni� kierunek biegu 25 razy.
Przygotowuj�c si� do naszej rozmowy, zacz�am si� zastanawia�, dlaczego mam w g�owie zakodowane obok siebie s�owa "karaluch" i "obrzydliwy" i sk�d jest we mnie ten strach przed nimi. Czy pan czuje obrzydzenie wobec karaluch�w czy prusak�w?
Nie, zupe�nie. Ale niestety wi�kszo�� entomolog�w brzydzi si� tymi owadami, kt�rymi ja si� zajmuj�.
A m�wi�, dlaczego?
Ja ju� ich nawet nie chc� pyta� i m�czy�. Ale gdy jest sympozjum na temat motyli, przyje�d�a 100, 200 os�b. Gdy sympozjum dotyczy chrz�szczy – znowu du�o. Na wyk�ady o much�wkach ju� przychodzi znacznie mniej. A na te o karaczanach? Nikt. To chyba najlepszy dow�d. Mam trudno�ci na uczelni ze znalezieniem os�b, kt�re m�g�bym przekona� do tego tematu.
Ludzi bardzo stresuje to, �e nigdy nie wiadomo, gdzie owad pobiegnie, czy zmieni kierunek, �e jest taki szybki…
…czy zaraz nie znajdzie si� na stole, r�ce, nodze, g�owie.
Dok�adnie. A poza tym generalnie karaczany maj� kilka cech, kt�re u wielu os�b powoduj� strach. Jak kiedy� zapyta�em jedn� pani�, dlaczego nie lubi karaczan�w, przecie� takie brzydkie nie s�, to odpowiedzia�a: "Bo one tak czu�kami ruszaj�!". Maj� niestety niesympatyczn� budow� cia�a.
Poza popularnym l�kiem mamy te� dwie silniejsze reakcje – entomofobi� i urojon� parazytoz�. Entomofobia to nadzwyczajna reakcja na sytuacj� �agodn�, niczym niegro��c�. Jedna z wielu fobii, kt�rych cz�owiek ma z 500. Ja mam dwie – l�k przed w�ami i l�k przed pi�knymi kobietami.
U mnie niestety lekka arachnofobia. Cho� generalnie my�l�, �e paj�ki s� �wietnymi stworzeniami, to wywo�uj� u mnie koszmarny l�k, gdy s� zbyt blisko. A czym jest urojona parazytoza?
Ci�kim przypadkiem psychiatrycznym. Nie jestem lekarzem medycyny, ale niestety urojona parazytoza balansuje na granicy entomologii i psychiatrii. W takim przypadku osoba czuje sw�dzenie i twierdzi, �e pod sk�r� ma paso�yty i owady, kt�re zjadaj� j� od �rodka i sk�adaj� tam jaja.
Jeden Japo�czyk kupi� 20 litr�w pestycyd�w i wla� to wszystko do wanny, doda� wody i siedzia� w takim roztworze zanurzony po szyj�. Jak wyszed�, mia� poparzon� wi�kszo�� sk�ry i by� bardzo mocno podtruty. Inna pani, z Radomia, stwierdzi�a, �e paso�yty, kt�re j� atakuj�, s� w przedmiotach w jej mieszkaniu. Zostawi�a sobie tylko st�, krzes�o, jedno ubranie i wszystko wyrzuci�a. Na ulicy wyl�dowa�y mi�dzy innymi ksi��ki, bia�e kruki o warto�ci kilkunastu tysi�cy z�otych, o kt�re ludzie bili si� tak, �e policja przyjecha�a.
Wracaj�c do tych karaczan�w, kt�re istniej� w rzeczywisto�ci: czy za jaki� czas zostaniemy tylko z tymi odpornymi na wi�kszo��, o ile nie wszystkie, z naszych �rodk�w owadob�jczych?
Owady generalnie nale�� do najp�odniejszych zwierz�t, jakie mo�emy sobie wyobrazi�. Stonka sk�ada 2000 jaj, mucha domowa 600 jaj. Samica prusaka po roku, czyli trzech–czterech pokoleniach, ma 10 mln potomstwa. Gdyby ze wszystkich z�o�onych przez much� domow� jaj powsta�y osobniki potomne, to po 14 pokoleniach, w dwa lata, pokry�yby powierzchni� Ziemi, ��cznie z ka�dym metrem kwadratowym m�rz i ocean�w. A pani potrzebowa�aby 15-metrowej drabiny, �eby by� w stanie wyjrze� ponad t� mas�. Je�li p�odno�� jest tak wysoka, a przy tym owady maj� sk�onno�� do szybkiego adaptowania si� do zmian w �rodowisku, to rapid evolution, jaka zasz�a we wspomnianych wcze�niej badaniach, jest w�a�ciwie nieunikniona.
W�r�d entomolog�w m�wi si�, �e za 25 lat w laboratorium chemicznym grupa naukowc�w otrzyma nowy, dobry insektycyd, czyli �rodek owadob�jczy. Tylko �e ju� teraz na �wiecie s� pojedyncze owady maj�ce gen odporno�ci na pestycyd, kt�ry nie zosta� jeszcze wynaleziony.
Cho� pami�tajmy, �e ewolucja mo�e dzia�a� te� w drug� stron� i doprowadzi� do tego, �e natura nam pomo�e w zwalczaniu szkodnik�w. Mo�na tutaj poda� przyk�ad chocia�by stonki ziemniaczanej. Zosta�a zawleczona do nas z Ameryki przez Francj�. Jej larwy jako mechanizmu obronnego u�ywaj� wydzielin, tak obrzydliwych i tak niesmacznych – mia�em okazj� je zje��, wi�c prosz� mi wierzy� na s�owo – �e na pocz�tku, w naszym kraju w latach 50., 60. czy 70., ma�o by�o wrog�w naturalnych, kt�re mog�yby ograniczy� stonk�. Bardzo intensywnie j� zwalczano chemicznie. A teraz? I kuropatwa j� troch� podziobie, i niekt�re owady drapie�ne ograniczaj� liczebno�� larw. Jest coraz wi�cej owad�w i ptak�w, kt�re ewoluowa�y i pomagaj� nam w walce ze stonk�.
A co my mo�emy zrobi�, �eby skutecznie walczy� z niechcianymi owadami?
Stosujmy integrowane metody zwalczania, w kt�rych du�� rol� odgrywaj� metody niechemiczne. Odporno�ci na uderzenie �aden owad nie wytworzy. Podobnie na temperatur� tak wysok�, �e �cina bia�ko.
Je�li kto� opiera si� tylko na metodzie chemicznej, to mo�e mie� k�opoty. M�wi si�, �e trzeba u rolnika zwalcza� odruch Paw�owa – widzi szkodnika, od razu chwyta za spryskiwacz z chemi�. Tak jak u psa, kt�remu na widok jedzenia cieknie �lina. Je�li b�dziemy stosowa� szerok� gam� najr�niejszych metod nam dost�pnych, to bardzo op�nimy wykszta�canie si� ras odpornych na insektycydy. Najsilniejsze �rodki chemiczne zostawmy na ten moment, gdy nie b�dzie ju� �adnego innego wyj�cia.
Dobr� odpowiedzi� na karaczany s� grzyby owadob�jcze. Czyli prusak, przybyszka czy karaluch wchodz� do specjalnego pojemnika z jedzeniem i ocieraj� si� o powierzchni�, na kt�rej b�d� wcze�niej przygotowane zarodniki grzyba. Wyjd�, grzyb wykie�kuje, ich pancerz poro�nie grzybni�, kt�ra b�dzie wytwarza� swoje zarodniki, a one z kolei mog� przenie�� si� na kolejne owady. Insektycyd samopowielaj�cy si�. Id�my w takie rozwi�zania.
Prof. dr hab. Stanis�aw Ignatowicz. Od 38 lat pracuje w Katedrze Entomologii Stosowanej w Szkole G��wnej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Jest cz�onkiem Polskiego Towarzystwa Entomologicznego, Polskiego Stowarzyszenia Bada� Radiacyjnych, European Society for New Methods in Agriculture oraz European Society of Acarology.
Agata Pora�ka. Dziennikarka weekendowego magazynu Gazeta.pl. Tw�rczyni cyklu Zagrajmy w Zielone, kt�ry skupia si� na tym, co powinni�my zrobi�, by zamiast niszczy�, dba� o planet�. Prowadzi podcast Zetka z Zetk�.
