Akwaduk

’n Akwaduk is ’n kanaal waarmee water vervoer word. In die moderne ingenieurswese word die term vir enige stelsel pype, slote, kanale of tonnels vir dié doel gebruik.^[1] In ’n nouer sin word die woord "akwaduk" gebruik vir brûe vir waterleiding – in plaas van ’n pad, spoor, ens. – oor ’n gaping. Dit is afgelei van die Latynse woorde aqua ("water") en ducere ("om te lei").

Hoewel dit veral met die antieke Romeine verbind word, is akwadukte veel vroeër in die Nabye Ooste en Indië gebruik, waar gesofistikeerde besproeiingstelsels gebou is. Akwadukte in die Romeinse styl is so vroeg as die 7de eeu v.C. gebou.

Die ou Romeine was in die eerste plek praktiese mens, en hul grootste prestasies op die gebied van die boukuns was dan ook bouwerke wat 'n praktiese en nuttige doel gedien het, soos teaters, amfiteaters, openbare badhuise, en akwadukte (van aqua, water, en ducere, om te lei), strukture wat bedoel was om water (veral drinkwater) oor betreklik groot afstande te lei.

Wyd en syd in die lande wat destyds deel van die Romeinse Ryk uitgemaak het, in Europa, Noord-Afrika, Klein-Asië en die Nabye Ooste, kan die massiewe bouvalle van meer as 200 akwadukte vandag nog gesien word. In die onbeskaafdste en mees afgeleë streke het die Romeinse owerhede hierdie imposante bouwerke teen hoe koste laat oprig, met die doel om water, een van die allereerste vereistes van die stadslewe, na die hoofstede van hul provinsies te bring. Die merkwaardigste van al die oorblywende akwadukte is te sien in die stad Segovia, 'n ou Romeinse stad in Spanje.

Hierdie akwaduk is aan die begin van die 2de eeu v.C. gebou, en dien vandag nog steeds om die stad oor 'n afstand van 16 km van water te voorsien. Waarom is sulke duur akwadukte gebou? Waarom het die Romeine nie eenvoudig ysterpype gebruik nie? Die antwoord op hierdie vrae is dat die Romeine wel loodpype gebruik het, maar nooit die tegniek van gegote ysterpype ontwikkel het nie.

Die beginsel en toepassing van waterdruk was ook oorbekend; maar geen loodpyp sou die druk van die groot watermassas van die akwadukte kon gedra het nie. En bowendien: arbeid was volop en goedkoop. Die stad Rome het geweldig baie water per dag nodig gehad. Teen die jaar 200 n.C. het die stad elf akwadukte gehad, wat saam byna 1 000 megaliter (miljoen liter) water per dag aangevoer het. Die oudste van die elftal was die Aqua Appia, wat in 312 v.C. deur Appius Claudius gebou is; dit het sy water ontvang uit 'n bron omtrent 16 km suid van Rome, en het, soos die meeste van die ouere akwadukte, grotendeels ondergronds geloop.

Die Aqua Marcia (144 v.C.) was die eerste akwaduk wat rig in die hoogte gebou was, en daarmee die klassieke patroon geskep het: van 'n hoogte van 60 m bo seevlak het dit sy heerlike drinkwater (die beste wat daar in Rome te kry was) oor 'n afstand van 92 km met pragtige boogbrûe oor berge en dale, oor klowe en riviere na Rome gebring. Elke akwaduk het as 't ware sy eie karakter gehad, en die Romeinse fynproewers het haarfyn geweet wat die besondere kwaliteite van elkeen se water was.

Die toppunt van skoonheid en vernuf is bereik toe keiser Caius (beter bekend as Caligula) in 38 n.C. die Aqua Claudia en die Anio Novus laat bou het as twee boogreekse bo-op mekaar: die Claudia van pragtige steenblokke en die Anio Novus van baksteen, bo-op die Claudia. Dit is die oorblyfsels van die Claudia, op plekke meer as 30 meter hoog, wat nog altyd een van die skilderagtigste kenmerke van die platteland rondom Rome gevorm het.

Ook binne die stadsmure staan nog 'n gedeelte van die laaste deel van hierdie manjifieke waterleiding. Die elf akwadukte wat ten slotte die stad Rome van water voorsien het, het 'n totale lengte van meer as 400 km gehad. Sommige het langs mekaar geloop, ander het mekaar herhaaldelik gekruis, terwyl ander, veral wanneer hulle die stad genader het, in een leiding saamgevloei het. Elkeen van die groot akwadukte het trouens altyd twee of selfs drie waterkanale gedra.

Hierdie kanale was altyd behoorlik toegemaak en met waterdigte sement uitgepleister om die water so skoon as moontlik te hou. Die basiese bouplan was altyd dieselfde. Naby die bron is 'n behoorlike opvangdam gebou, van waar die akwaduk die stroom tot by die eindpunt binne die stad gebring het; dit was 'n groot waterhuis, waarvandaan die water met loodpype gelei is na die fonteine, die groot badhuise, en die deftige stadshuise van die gegoede inwoners. Talle loodpype is oor die jare in Rome opgegrawe, dikwels met die naam van die eertydse eienaar daarop gestempel.

Alle privaatverbruikers moes betaal vir hul water, net soos ons vandag. Dit was egter maklik om gaatjies in die loodpype te maak, en ten spyte van streng regulasies wat dit verbied het, het die diefstal van water nooit uitgesterf nie. Die lengte van die Romeinse akwadukte het gewissel van 8-80 km. Die hoogste akwadukte was op plekke meer as 54 meter hoog. Nie net Rome kon met groot akwadukte spog nie. Een van die bekendste voorbeelde buite Italië is die sogenaamde Pont du Gard naby Nîmes in Suid-Frankryk.

Dit is deel van ʼn groot waterleiding wag diep bedding van die rivier Gard op ʼn hoogte van 47 meter oorsteek met ʼn driedubbele boogreeks. Inskripsies van oor die hele Romeinse wêreld getuig nog altyd van die groot belang wat aan die akwadukte geheg is en van die enorme uitgawes wat gedoen is om hulle te bou en in stand te hou. Sommige van die akwadukte is droog gebou, dit wil sê sonder die gebruik van sement. Tog was die bouwerk so deeglik dat baie van hulle vandag nog staan.

• KENNIS, 1980, ISBN 079810824X, volume 2, bl. 392, 393

Wikimedia Commons bevat media in verband met Akwaduk.

• Keiserlike Romeinse waterstelsels
• 600 Romeinse akwadukte