Cantroxo

Lavandula stoechas subsp. stoechas

Reino:	Plantae
División:	Spermatophyta
Clase:	Magnoliopsida
Subclase:	Asteridae
Orde:	Lamiales
Familia:	Lamiaceae
Subfamilia:	Nepetoideae
Tribo:	Lavanduleae
Xénero:	Lavandula
Sección:	Stoechas
Especie:	L. stoechas

Nome binomial

'Lavandula stoechas'
Lam.

O cantroxo^[1]^[2] (Lavandula stoechas) é unha planta aromática do xénero Lavandula (as lavandas), de até un metro de altura da familia das lamiáceas.

Outros nomes comúns son arzaia^[3], azaia^[4] ou cantroxina^[5].

Características

Son matas de ata 1 m de altura, algunhas escasamente leñosas, pilosas en moitos dos seus órganos e con glándulas ricas en aceites esenciais que lle dan o aroma característico. Presentan follas de cor verde abrancazada, sésiles, opostas, simples, enteiras (co bordo revolto cara ao envés), dentadas ou pinnatífidas.

Florece en primavera. Posúen inflorescencias de tipo verticilastro ^[6], con 6-10 flores de cor morada, dispostas en pisos separados ao longo do eixe florífero ou nunha estrutura compacta, axilados por brácteas florais e formando unha especie de espiga terminal. As flores son pequenas, cun cáliz tubular, case actinomorfo^[7], con 5 sépalos con cadanseu dente curtos e un apéndice oblongo ou romboidal na parte superior. A corola é bilabiada, co labio superior recto, ergueito, formado por dous lóbulos; o labio inferior é trilobado. Posúen catro estames, didínamos^[8] e o ovario dividido en catro partes. O froito preséntase en tetranúcula^[9].

Hábitat e distribución

Está presente nos países da área mediterránea até altitudes de 1.000 metros. Prefire zonas asolladas e é frecuente nas costas, onde chega a formar parte da vexetación dunar.

En España tamén están presentes a L. lanata (propia de Andalucía e Murcia), a L.angustifolia^[10] (en Cataluña, Valencia, Aragón e País Vasco), a L. latifolia ^[11] (en Cataluña, Levante Andalucía e, máis dispersa, nas dúas Castelas) e a L. pedunculata (propia da metade occidental da península pero tamén presente noutras áreas, mesmo Galicia ou Portugal).

En Galiza danse dúas subespecies, a L. stoechas stoechas, que se recoñece polo pedúnculo floral de 1–3 cm, o penacho de brácteas sobre a espiga curto e as follas obtusas; e a subespecie L. stoechas sampaiana, cun longo pedúnculo de 10–20 cm, penacho longo (tanto como a propia espiga) e follas agudas. A primeira é a común nas zonas costeiras de Pontevedra, A Coruña e Lugo, e a segunda pode observarse no norte da provincia de Ourense e sur da de Lugo.

Uso como planta aromática e medicinal

Xa os asirios, exipcios, gregos e romanos utilizaban a lavanda para perfumar casas e baños. Aínda na actualidade se queima a semente nas casas coa mesma fin. Unha posible etimoloxía fai derivar o nome de lavare, destinado ao baño, polo uso común nas termas romanas. A auga de lavanda é moi común en perfumería, o que explica a extensión do cultivo agrícola desta planta.

Na terapéutica popular utilízase contra a asma, a tose, e como tónico e calmante nervioso; por vía externa como antiséptico e antipútrido. O uso medicinal da lavanda débese aos efectos tónicos, dixestivos e espasmolíticos do aceite esencial que posúen. Utilízanse a tal fin as sumidades florais, é dicir, as espigas de flores ou os gromos florais ou, ocasionalmente, as follas e os talos novos.

Para as dores de estómago usábanse unturas de lavanda, ruda e macela fritidas en manteiga de porco.

O alcohol de lavanda (as flores maceradas en alcohol) úsase para lavar e desinfectar feridas.

Tamén se usou na veterinaria tradicional, en cataplasmas para golpes e escordaduras, ou en infusión para estimular o movemento intestinal (como no caso da inapetencia, meteorismo ou cólicos). Nas feridas, a esencia de lavanda acelera a cicatrización e era utilizada polos ferradores tanto para as feridas e gretas dos cascos como para as infeccións por cravos mal colocados.

Finalmente, Lis Quibén recolle en Cangas (Pontevedra) a práctica que queimar flores de lavanda para esconxurar unha casa e protexela do meigallo. Para iso poñen nunha tella un pouco de romeu, lavanda, loureiro "que mire ó mar" e tres dentes de allo, un en cada extremo da tella e o outro no medio. Despois, queiman todo iso, coas ventás pechadas, e rematan tocando tódalas paredes cunha póla de oliveira, levando a tella na outra man e recitando un ensalmo.

Notas

↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para cantroxo.
↑ Nome vulgar galego en varias fontes: Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000; Termos esenciais de botánica. Santiago de Compostela, Universidade, 2004
↑ Nome vulgar galego en varias fontes:Termos esenciais de botánica, páx. 28, Universidade de Santiago de Compostela, 2004; Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000.
↑ Nome vulgar galego en Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000.
↑ Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para cantroxina.
↑ Falsos verticilos.
↑ Tipo de flor con dous ou máis planos de simetría; equivale a unha flor con simetría radial (multilateral).
↑ Dous estames máis longos e os outros dous máis curtos.
↑ Froito seco e indehiscente que procede dun xineceo bicarpelar e que, ó madurar, forma catro unidades dunha soa semente cada unha.
↑ Cast. Espliego.
↑ Cast. Alhucema.

Véxase tamén

Bibliografía

FONT QUER, Pío (1961): Plantas medicinales. El Dioscórides renovado. Ed. Labor, Barcelona.
GARCÍA SANZ, Ángel (1993): Las plantas curadoras en el Camino de Santiago comunes al hombre y al ganado. Deputación Provincial de Lugo.
LIS QUIBÉN, Víctor (1949): La medicina popular en Galicia. Madrid. Reed. Akal, Madrid 1980.
RIGUEIRO RODRÍGUEZ, A. e outros (1996): Guía de plantas medicinais de Galicia. Galaxia, Vigo.

Outros artigos

Lavanda (xénero)

Ligazóns externas

Flora of China: Lavandula (en inglés)
Fichas infojardín: Cantueso, Romero de piedra, Tomillo borriquero (Lavandula stoechas)
Imaxes de Lavandula sp Arquivado 18 de outubro de 2019 en Wayback Machine.

[1] Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para cantroxo.

[2] Nome vulgar galego en varias fontes: Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000; Termos esenciais de botánica. Santiago de Compostela, Universidade, 2004

[3] Nome vulgar galego en varias fontes:Termos esenciais de botánica, páx. 28, Universidade de Santiago de Compostela, 2004; Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000.

[4] Nome vulgar galego en Diccionario das ciencias da natureza e da saúde (A-C). A Coruña, Deputación da Coruña, 2000.

[5] Definicións no Dicionario da Real Academia Galega e no Portal das Palabras para cantroxina.

[6] Falsos verticilos.

[7] Tipo de flor con dous ou máis planos de simetría; equivale a unha flor con simetría radial (multilateral).

[8] Dous estames máis longos e os outros dous máis curtos.

[9] Froito seco e indehiscente que procede dun xineceo bicarpelar e que, ó madurar, forma catro unidades dunha soa semente cada unha.

[10] Cast. Espliego.

[11] Cast. Alhucema.

[1]