Irak

Republika ti Irak
جمهورية العراق (Arabiko)
Republika ti Irak جمهورية العراق (Arabiko);
	Wagayway Eskudo
	Napili a pagsasao: الله أكبر (Arabiko); "Allahu Akbar" ; (Ilokano: Islamiko a konsepto iti Dios ket isu ti katan-okan)
	Nailian a kanta: Mawtini; (موطني‎) ; (Ilokano: Ti Pagiliak)
Kapitolio ken kadakkelan a siudad	Baghdad; 33°20′N 44°26′E / 33.333°N 44.433°E
Opisial a sasao	Arabiko;
Nagan dagiti umili	Iraki
Gobierno	Pederal a parlamentario a republika
• Presidente	Barham Salih
• Umuna Ministro	Mustafa Al-Kadhimi
• Tagabitla ti Konseho dagiti Pannakabagi	Mohamed Al-Halbousi
Panakaiwayawayas
Kalawa
• Dagup	438,317 km2 (169,235 sq mi) (Maika-59)
• Danum (%)	1.1
Populasion
• Karkulo idi 2011	30,399,572 (Maika-39)
• Densidad	73.5/km2 (190.4/sq mi) (125th)
GDP (PPP)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$125.665 billion (Maika-63)
• Tunggal maysa a tao	$3,826 (Maika-126)
GDP (nominal)	Karkulo idi 2011
• Dagup	$108.418 bilion (Maika-62)
• Tunggal maysa a tao	$3,301 (Maika-110)
Gini (2007)	30.9; kalalainganna
HDI (2013)	0.642; kalalainganna · Maika-120
Kuarta	Iraki a dinar (IQD)
Sona ti oras	UTC+3 (GMT+3)
• Kalgaw (DST)	UTC+3 (saan a masursurot)
Pagmanehuan	kanawan
Kodigo ti panagtawag	964
TLD ti internet	.iq

Nagsasabtan: 33°N 44°E / 33°N 44°E / 33; 44

Ti Irak (/ɪˈræk/ or /ɪˈrɑːk/ (dengngen); Arabiko: العراق‎ al-‘Irāq); opisial a ti Republika iti Irak (Arabiko: جمهورية العراق‎ (tulong·pakaammo) Jumhūriyyat al-‘Irāq, ket maysa a pagilian idiay Akinlaud nga Asia a makaisakop ti kaaduan ti amianan a laud a patingga iti kabanbantayan ti Sagrose, ti akindaya a paset iti Siriano a Let-ang ken ti akin-amianan a paset iti Arabiano a Let-ang.^[5]

Ti Irak ket nabeddengan babaen ti Siria iti amianan a laud, ti Turkia iti amianan, ti Iran iti daya, ti Hordania iti abagatan a laud ken ti Kuwait ken Saudi Arabia iti abagatan. Ti Irak ket addaan iti akikid a paset iti aplaya nga agrukod ti 58 km (36 mi) idiay akin-amianan ti Golpo a Presiano. Ti kapitolio na a siudad ket ti Baghdad ken isu daytoy ti sentro a daya iti daytoy a pagilian.

Ti Irak ket addaan kadagiti dua a kangrunaan a karayan, ti Tigris ken ti Euprates, dagitoy ket agayosda iti tengnga ti Irak, agay-ayos dagitoy manipud ti amianan a laud nga agpaabagatan a daya. Dagitoy a karayan ket mangited ti Irak ti pannakabaelna iti agrikultura a dagdaga a maigiddiat kadagiti kadaratan a kaaduan a naisakop iti Akinlaud nga Asia.

Ti Irak ket naam-ammuan babaen ti Griego a toponimo ti 'Mesopotamia' (Daga a nagbaetan iti dua a karkarayan) ken natagtagitaon dagiti nagtultuloy ken nagsasaruno a sibilisasion manipud idi maika-6 a milenio SK. Ti rehion a nagbaetan ti karayan Tigris ken Euprates ket masansan a makunkuna a kas ti duyan ti sibilisasion ken ti nakayanakan ti panagsurat. Kadagiti nadumaduma a paset ti panawen iti pakasaritaanna, ti Irak ket sentro idin dagiti patneng nga Akadio, Sumerio, Asirio, ken dagiti imperio ti Babilonio. Daytoy ket paset pay idi dagiti imperio ti Akuemenida, Helenistiko, Partia, Sasanida, Romano, Rashidun, Umayad, Abasida, Mongol, Sapabida, Apsarida, ken ti Otomano nga Imperio, ken babaen ti Britaniko a turay a kas maysa a bilin ti Liga ti Pagpagilian.^[6]

Dagiti moderno a pagbeddengan ti Irak ket kaaduan a namarkaan idi 1920 babaen ti Liga ti Pagpagilian idi ti Otomano nga Imperio ket nabiungbingay babaen ti Tulag ti Sèvres. Ti Irak ket naikabil idi babaen ti turay ti Nagkaykaysa a Pagarian a kas ti Britaniko a Bilin ti Mesopotamia. Ti monarkia ket naipatakder idi 1921 ken ti Pagarian ti Irak ket nakagun-od ti pannakawayawaya manipud ti Britania idi 1932. Idi 1958, ti monarkia ket natuang idi ken napartuat ti Republika ti Irak . Ti Irak ket tinengngel idi babaen ti Partido Ba'ath manipud idi 1968 aginggana idi 2003. Kalpasan ti maysa a panagraut nga indauloan babaen dagiti multinasional a puersa, ti partido Ba'ath ket naikkat idi iti kinabilegna ken natengngel dagiti adu a partido a panagbutos ti parlamento. Ti Amerikano a kaada idiay Irak ket nagpatingga idi 2011.^[7] Ti Irak ket pagbalayan ti dua a kasantuan a lugar iti lubong kadagiti Shia: Ti Najaf ken Karbala.^[8]

Etimolohia

Ti Arabiko a nagan nga العراق al-ʿIrāq ket naus-usaren manipud ti kasakbayan ti maika-6 a siglo. Adda dagiti nadumaduma a naisingsingasinga tinaudan para iti nagan. Ti maysa ket napetsaan iti Sumerio a siudad ti Uruk (Bibliko a Hebreo Erech) ken isunga kanungpalan ti Sumerio a tinaudan, gaputa ti Uruk ket isu idi ti Akadio a nagan para iti Sumerio a siudad ti Urug, a naglaon ti Sumerio a balikas para iti "siudad", UR.^[9]^[10]

Ti Akin-baba a Mesopotamia ket kankanayon idi a tinawtawagan "ti daga tiIrak" iti Arabiko, a ti kaibuksilanna ket "ti nalames" wenno "naramutan ti nauneg a daga".^[11] Idi las-ud tithe mediebal a paset ti panawen, adda met idi ti rehion a tinawtawagan ti ʿIrāq ʿArabī ("Arabiano nga Irak") para iti akin-baba a Mesopotamia ken ʿIrāq ʿajamī ("Ganganaet nga Irak"),^[12] para iti rehion a mabirukan idiay Tengnga ken Akinlaud nga Iran.^[13] Ti pannakaibaga ket naipakasaritaan a mairaman ti tanap iti abagatn ti Banbanatay Hamrin ken saan a nangiraman ti akin-amianan unay ken dagiti akin-laud unay a paset ti moderno a teritorio ti Irak.^[14] Ti panangibaga a Sawad ket inusar pay idi iti nasapa a panawen ti Islamiko para iti rehion ti deposito ti sedimento ti karayan Tigris ken Euprates, a mangigiddiat iti namaga a desierto ti Arabia.

Dagiti nagibasaran

^ "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2018-12-24. Naala idi 2011-12-02.
^ ^a ^b ^c ^d "Irak". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 2011-04-21.
^ "World Bank GINI index". Data.worldbank.org.
^ "Human Development Index and its components. Human Development Report 2011" (PDF). UNDP.
^ "Ti Panakairangarang iti Pamunganayan para iti Nabayag a Pannakibiang iti Panakitinnulong ken Panakigayyem a Baetan ti Republika ti Irak ken ti Estados Unidos iti Amerika".
^ "Top 10 Battles for the Control of Iraq". Livescience.com. Naala idi 2009-03-23.
^ Basu, Moni (2011-12-18). "Nagpatinggan ti Makapatay a gubat ti Irak iti iruruar dagiti naudi a tropa ti Estados Unidos". CNN.com. Naala idi 18 Disiembre 2011.
^ On Point: The United States Army In Operation Iraqi Freedom - Panid 265, Gregory Fontenot - 2004
^ "Online e Diksionario ti Etimolohia". Etymonline.com. 1979-12-10. Naala idi 2009-03-23.
^ Halloran, John A. (2000). "Sumerio a Leksikon". Ti nagan ti taga-ugma unay a siudad ti URUK- Ti Siudad ti Gilgamesh ket napartuat manipud ti siudad ti UR ken UK a naipagpagarup a kaibuksilan ti pannakaparsua(a-ku, a-Ki & a-ko. Ti Aramiko ken Arabiko a ramut ti IRQ ken URQ ket mangibagbaga kadagiti tributario ti ken mangibagbga pay ti kondensasion (ti danum).
^ Rassam, Suha (2005-10-31). Kristianidad idiay Irak: Dagiti Tinaudan ken Panagrang-ay aginggana iti Agdama nga Aldaw. Gracewing Publishing. ISBN 978-0-85244-633-1.
^ "Iraq – Britannica Online Encyclopedia". Britannica.com. Naala idi 2010-04-21.
^ "ʿERĀQ-E ʿAJAM(Ī)". Encyclopaedia Iranica.
^ Magnus Thorkell Bernhardsson (2005). Reclaiming a Plundered Past: Archaeology And Nation Building in Modern Iraq. Unibersidad ti Texas a Pagmalditan. p. 97. ISBN 978-0-292-70947-8. Naala idi 25 Enero 2013. Ti pannakaibaga nga Irak ket saan a nangiraman kadagiti rehion ti Tikrit idiay Tigris ken idiay asideg ti Hīt idiay Euprates.

Dagiti akinruar a silpo

Dagiti midia a mainaig iti Irak iti Wikimedia Commons
Nailian a Sentro ti Midia ti Irak Naiyarkibo 2012-10-31 iti Wayback Machine
Presidensia ti Irak
Gabinete ti Irak
Parlamento ti Irak
Pangulo ti Estado ken Kamkameng ti Gabinete Naiyarkibo 2013-03-13 iti Wayback Machine
Irak a naikabil iti The World Factbook (iti Ingles)
Irak iti Curlie (iti Ingles)

[1] "CIA - The World Factbook". Cia.gov. Naiyarkibo manipud iti kasisigud idi 2018-12-24. Naala idi 2011-12-02.

[imf2-2] "Irak". Internasional a Pundo ti Panguartaan. Naala idi 2011-04-21.

[3] "World Bank GINI index". Data.worldbank.org.

[4] "Human Development Index and its components. Human Development Report 2011" (PDF). UNDP.

[5] "Ti Panakairangarang iti Pamunganayan para iti Nabayag a Pannakibiang iti Panakitinnulong ken Panakigayyem a Baetan ti Republika ti Irak ken ti Estados Unidos iti Amerika".

[6] "Top 10 Battles for the Control of Iraq". Livescience.com. Naala idi 2009-03-23.

[cnn-dec11-7] Basu, Moni (2011-12-18). "Nagpatinggan ti Makapatay a gubat ti Irak iti iruruar dagiti naudi a tropa ti Estados Unidos". CNN.com. Naala idi 18 Disiembre 2011.

[8] On Point: The United States Army In Operation Iraqi Freedom - Panid 265, Gregory Fontenot - 2004

[9] "Online e Diksionario ti Etimolohia". Etymonline.com. 1979-12-10. Naala idi 2009-03-23.

[10] Halloran, John A. (2000). "Sumerio a Leksikon". Ti nagan ti taga-ugma unay a siudad ti URUK- Ti Siudad ti Gilgamesh ket napartuat manipud ti siudad ti UR ken UK a naipagpagarup a kaibuksilan ti pannakaparsua(a-ku, a-Ki & a-ko. Ti Aramiko ken Arabiko a ramut ti IRQ ken URQ ket mangibagbaga kadagiti tributario ti ken mangibagbga pay ti kondensasion (ti danum).

[11] Rassam, Suha (2005-10-31). Kristianidad idiay Irak: Dagiti Tinaudan ken Panagrang-ay aginggana iti Agdama nga Aldaw. Gracewing Publishing. ISBN 978-0-85244-633-1.

[12] "Iraq – Britannica Online Encyclopedia". Britannica.com. Naala idi 2010-04-21.

[ʿERĀQ-EʿAJAMĪ_Persian_Iraq-13] "ʿERĀQ-E ʿAJAM(Ī)". Encyclopaedia Iranica.

[Bernhardsson-97-14] Magnus Thorkell Bernhardsson (2005). Reclaiming a Plundered Past: Archaeology And Nation Building in Modern Iraq. Unibersidad ti Texas a Pagmalditan. p. 97. ISBN 978-0-292-70947-8. Naala idi 25 Enero 2013. Ti pannakaibaga nga Irak ket saan a nangiraman kadagiti rehion ti Tikrit idiay Tigris ken idiay asideg ti Hīt idiay Euprates.

[1]