Somali

Bul terminniń basqa da mánisleri bar. Qarańız: Somali (mánisleri)

Somali (somalisha: Soomaaliya) paytaxtı — Mogadisho qalası. BMSh aǵzası. Somali Demokratiyalıq Respublikası (Jamhuuriyadta Dimoqraadiga yeye Soomaaliya) — Arqa-Shıǵıs Afrikada, Somali yarım atawda jaylasqan mámleket. Maydanı 638 mıń km². Xalqı 15,89 mln. adam (2020). Paytaxtı — Mogadisho qalası. Basqarıw jaǵınan 18 wálayat (region) qa bólinedi.

Somali — respublika. Ámeldegi Konstituciyası 1990-jıl qabıl etilgen. Mámleket baslıǵı — prezident (2000-jıldan waqıtsha prezident Abdulqasım Salad Hasan). Nızam shıǵarıwshı hákimiyattı parlament (Ótiw milliy jıynalısı), atqarıwshı hákimiyattı bas ministr basshılıǵındaǵı húkimet ámelge asıradı. Áyyemgi dáwirde Somali áhmiyetli sawda orayı edi. Bul áyyemgi Punt jeriniń eń múmkinshilikli jaylarınan biri. Orta ásirlerde regionlıq sawdada bir qansha qúdiretli Somali imperiyaları, atap aytqanda Ajuran sultanlıǵı, Adal sultanlıǵı hám Geledi sultanlıǵı húkimranlıq etken. XIX ásir aqırında Somali Sultanlıqlar, Italiya hám Britaniya imperiyası tárepinen koloniya Sultan, hám Arnawlı Sultannıń koloniyaları sıyaqlı Somali Sultan. Evropa kolonizatorları qáwim aymaqların eki koloniyaǵa birlesti, olar Italiya Somalilendi hám Britaniya Somalilendi protektoratı sol menen birge, ishki aymaqlarda Muhammad Abdullah Hasan basshılıǵındaǵı dárwishler Habashiston, Italiya Somalilendi hám Britaniya Somalilendine qarsı jigirma jıl dawam etken dúgilisiwde qatnastı hám aqır-aqıbette 1920-jılda Somalilend kompaniyasında jeńiliske ushıradı. Italiya húkimran Majiertin Sultanlıǵı hám Xobyo Sultanlıǵına Sultanlıq júrisin nátiyjeli alıp barǵanınan keyin aymaqtıń arqa-shıǵıs, oraylıq hám qubla bólimlerin tolıq qadaǵalaw astına aldı. 1960-jılda bul eki aymaq puqaralıq húkimeti astında ǵárezsiz Somali Respublikasın shólkemlestiriw ushın birlesti. 1969-jılda Joqarı Revolyuciyalıq Keńes aǵzası Siad Barre hákimiyattı qolǵa aldı hám Somali Demokratiyalıq Respublikasın dúzdi hám mámleket arqasındaǵı Somaliland ǵárezsizlik urısın ayawsız bastırıwǵa urındı. SRC keyinirek 22 jıl ótip, 1991-jılda, Somali puqaralar urısı baslanıwı menen qulap tústi hám Somaliland tez arada ǵárezsizligin járiyaladı. Somaliland ele de Somalidiń arqa-batıs bólimin qadaǵalaydı, bul onıń aymaǵınıń 27% ten sál kóbirek bólimin quraydı. Bul dáwirden baslap kópshilik aymaqlar ádet hám diniy huqıqqa qayttı. 2000-jıllardıń baslarında bir qatar waqıtsha federal administraciyalar dúzildi. Ótiw milliy húkimeti (TNG) 2000-jılda dúzilgen, keyninen Somali qurallı kúshlerin qayta tiklegen waqıtsha federal húkimeti (TFG). 2006-jılda AQSh tárepinen qollap-quwatlanǵan Efiopiya aralasıwı menen TFG jańa dúzilgen Islam sudı birlespesi (ICU) nen mámlekettiń qubla kelispewshilik zonalarınıń kóp bólimin baqlawdı óz qolına aldı. Keyinirek ICU kóbirek radikal gruppalarǵa bólinip ketti, atap aytqanda jihadshiler al-Shabob bul regiondı baqlaw ushın TFG jáne onıń AMISOM awqamshıları menen gúresti. 2012-jıl ortalarına kelip kóterilisshiler ózleri iyelep alǵan aymaqlardıń úlken bólimin joyttı hám turaqlılaw demokratiyalıq institutlardı izlene baslandı. Soǵan qaramay, kóterilisshiler Somalidiń oraylıq hám qubla bóliminiń kóp bólimin qadaǵalaydı hám húkimet qadaǵalawı astındaǵı aymaqlarda tásirge iye bolıp, Jilib qalası kóterilisshilerdiń ámeldegi paytaxtı retinde iskerlik júrgizedi. 2012-jıl ortalarına kelip kóterilisshiler ózleri iyelep alǵan aymaqlardıń úlken bólimin joǵalttı hám turaqlı demokratiyalıq institutlardı izlew baslandı. Soǵan qaramay, kóterilisshiler Somalidiń oraylıq hám qubla bóliminiń kóp bólimin qadaǵalaydı hám húkimet qadaǵalawı astındaǵı aymaqlarda tásirge iye bolıp, Jilib qalası kóterilisshilerdiń ámeldegi paytaxtı retinde iskerlik júrgizedi. 2012-jıl avgust ayında jańa waqtınsha konstituciya qabıl etildi. Somalidi federaciya retinde reformaladı. Sol ayda Somali Federal húkimeti dúzildi hám al-Shabob onda tez-tez hújimler shólkemlestirgenine qaramay Mogadishoda qayta qurıw dáwiri baslandı. Somalidiń jan basına jalpı ishki ónimi dúnyadaǵı eń tómen kórsetkishlerden biri bolıp, eń kem rawajlanǵan mámleketler toparına kiredi. 2019-jılda Somali dúnyadaǵı eń tómen HDI ga iye bolǵan hám sol jılı Somali xalqınıń 69 procenti jarlılıq shegarasında jasaǵan. 2020-jıl jaǵdayına kóre, Somali Mort mámleketlikler indeksinde ekinshi orında turadı. Ol tiykarınan shárwashılıq, shet elde isleytuǵın somalilerdiń pul ótkermeleri hám telekommunikaciyalarǵa tiykarlanǵan rásmiy bolmaǵan ekonomikanı saqlap qaldı. Ol Birlesken Milletler Shólkemi, Arab Ligası, Afrika Awqamı, qosılmaslıq háreketi hám Islam Sherikligi Shólkemi aǵzası.

Qırǵaq sızıǵı az bóleklengen, jaǵasınıń kóbisi oypatlıq. Somali aymaǵınıń oraylıq bólimin 500-1500 m biyikliktegi plato iyelegen. Onıń arqa shetleri biyiklesip barıp, dizbeklerge bólingen. Somali Afrika platformasınıń arqa-shıǵısında jaylasqan. Eń biyik noqatı — Shimbiris tawı (2406 m). Pyezokvars, tantal, niobiy, qalayı, urantoriy, temir ruda hám as duz kánleri bar. Íqlımı ekvatorial, mussonlı, qurǵaq. Arqasında tropikalıq shól hám shala shól ıqlım. Jıllıq jawın qubla hám batısta 500-600 mm, shıǵısta 100 mm ge shekem. Jawın, tiykarınan, aprel-iyul hám oktyabr-dekabr aylarında jawadı. Arqasında yanvardıń ortasha temperaturası 25-30°, iyulda 32°. Tiykarǵı dáryaları — Juba hám VabiShabalidiń tómengi aǵımında keme qatnaydı. Aymaǵınıń úlken bólimi shól. Topıraǵı qızǵıshqońır hám qızılqońır. Ósimlik siyrek. Dárya oypatlıqları hám qubladaǵı jaǵada tropikalıq ormanlar, tawlarda efir maylı terek hám putalıqlar, oazislerde xurma hám kokos palmazorları bar. Qubla-batıstaǵı savanna hám shala shólde kiyik, zebra, taw ógizi, jirafa, arıslan, qaplan, sırtlan, shaǵal, pil, jalǵızaq, dáryalarda krokodil, ormanlarda maymıllar jasaydı. Záhárli jılan, kush kóp.

Xalqınıń kóbisi — somaliler (95%); arablar, afrikalıq bantular hám basqa da xalıqıar jasaydı. Rásmiy tili — somali hám arab tilleri. Qala xalqı 37,2%. Húkimran din — islam. Iri qalaları — Mogadisho, Hargeysa, Berbera, Kisimayo, Baydabo.

Somali aymaǵı áyyemde Punt dep atalǵan, bul jerde paleolit dáwirinde-aq mákan-jaylar bolǵan. Eramızdıń I ásirde iri qalalar payda bolıp, olardıń xalqı arab, hind hám grekler menen sawda etken. VII-VIII ásirlerde musulman arablar kóship kele baslaǵan. XII-XVI ásirlerde Zeyla (Adal), Ifat, Hadya hám basqa sultanlıqlar bolǵan. XVI ásir aqırı — XVII ásir baslarında olar mayda ámirliklerge bólinip ketken. XVII-XIX ásirlerde Somali aymaǵınıń bir bólimi Okean, Zanjibar sultanlıǵı, Turkiya qol astında bolǵan. XIX ásir aqırında Somali yarım atawın qolǵa kirgiziw ushın Evropa mámleketleri óz ara gúres basladı. XX ásir baslarına kelip Somali úsh mámleket (Ullı Britaniya, Franciya, Italiya) koloniyasına aylandı. Kolonizatorlıq húkimranlıǵına qarsı 1899-1920-jıllarda bir neshe ret kóterilis kóterildi. Ekinshi jáhán urısı waqtında Italiya armiyası Britaniya Somalidi basıp aldı. 1941-jıl baslarında inglis áskerleri bul jerlerden Italiya armiyasın jıljıtıp shıǵarıp, okkupaciya rejimin ornattı. Urıs jıllarında dáslepki siyasiy shólkemler dúzildi. Urıstan keyin milliy azatlıq háreketi háwij aldı. 1960-jıl burınǵı Britaniya hám Italiya Somalileri birlesip, ǵárezsiz Somali Respublikası dúzildi. Biraq mámlekette túrli kúshler ortasındaǵı óz-ara gúres toqtamadı. 1969-jıl áskeriy tónkerilis júz berdi, prezident A. A. Shermark óltirildi. Somali Demokratiyalıq Respublika dep daǵaza etildi, húkimet áskerler qolına ótti, general Muhammad Siad Barre prezident boldı. Bir qansha aldıńǵı reformalar ótkerildi. 1991-jıl yanvarda húkimet áskerleri menen oppozicianer gruppalar ortasındaǵı qurallı qarsılıqlar nátiyjesinde Birlesken Somali kongressi (BSK) hákimiyattı qolǵa aldı, prezident Muhammad Siad Barre lawazımınan shetletildi, Ali Mahdi Muhammad waqıtsha prezident etip tayınlandı. Sol jılı noyabrde BSK frakciyaları ortasında kelispewshilik kelip shıqtı. General Muhammad Farah Aydid basshılıǵındaǵı fraksiya waqıtsha prezident tárepdarlarına qarsı qurallı háreket basladı. Urıw-qáwimlerge tiykarlanǵan gruppalardıń kelspewshiligi mámlekette mámleket hákimiyatınıń joq bolıwına alıp keldi. 1992-jıl oktyabrde Somali arqasında BMSh azatlıq kúshleri jaylastırıldı. 2000-jıl may-avgust aylarında Jibutidiń Arta qalasında Afrika hám Evropa mámleketleri dáldalshılıǵında ótkerilgen konfrenciyada Somalidegi túrli urıwlardıń wákilleri Ótiw milliy jıynalısı — parlamentti sayladı, sol parlament mámlekettiń waqıtsha prezidentin sayladı. Somali — 1960-jıldan BMSh aǵzası. Milliy bayramı — 1-iyul — Ǵárezsizlik kúni (1960).

Birlesken Somali kongressi, áskeriy-siyasiy gruppa, 1989-jıl dúzilgen; Somali revolyuciyalıq socialistlik partiyası, 1976-jıl shólkemlestirilgen; Somali milliy alyansi, áskeriy-siyasiy gruppa, 1992-jıl tdúzilgen. Somali kásiplik awqamları ulıwma federaciyası, 1977-jıl dúzilgen.

Somali — agrar mámleket. Jalpı ishki ónimde awıl xojalıǵı úlesi 59%, sanaat úlesi 10%, xizmet kórsetiw tarawı úlesi 30% ten zıyat. Ekonomikanıń tiykarın awıl xojalıǵı, atap aytqanda, kóshpeli shárwashılıq quraydı. Túye, qaramal, qoy hám eshki baǵıladı. Awıl xojalıǵında mákke, aq júweri, jer ǵoza, salı hám basqalar egiledi. Shetke satıw ushın banan, qumshekerqamıs, paxta, temeki jetilistiriledi. Jaǵada balıq tutıw rawajlanǵan. Sanaatı, tiykarınan, awıl xojalıǵı shiyki ónimi hám balıqtı qayta isleytuǵın ayırım kárxanalardan ibarat. Kisimayodaǵı gósh kombinatı, Mogadishodaǵı sút zavodı, Laskoraydaǵı balıq konserva zavodı, Jouhardaǵı qantsheker zavodı olardıń eń irileri bolıp tabıladı. Toqımashılıq, káńshilik, metall islew, paxta tazalaw, may, qurılısshılıq materialları hám basqa kárxanalar da bar. Ónermentshilik (zergerlik, quralsazlıq, súyek naǵıs oyıwshılıǵı, toqıwshılıq, teri islew) rawajlanǵan. Az muǵdarda niobiy rudası hám as duz qazıp alınadı. Transport jolı joq. Qattı qatlamlı avtomobil jolları uzınlıǵı 2 mıń km. Tiykarǵı teńiz portları: Berbera, Mogadisho, Kisimayo, Merka. Mogadishoda xalıq aralıq aeroport bar. Shetke tiri shárwa (eksporttıń 80% ten aslamı), banan, gósh, shiyki teri, gósh hám balıq konservası, qımbat bahalı aǵash túrlerin shıǵaradı. Shetten sanaat buyımları, mashina hám transport úskeneleri, neft ónimlerin aladı. Saudiya Arabiyası, Yaponiya, Italiya, AQSh, Germaniya hám basqa mámleketler menen sawda etedi. Pul birligi — Somali shillingi.

Xalıqqa medicinalıq járdem mámleket emlew mákemelerinde kórsetiledi (1970-jıldan biypul). Shıpakerler Milliy universitettiń medicina fakultetinde hám sırt ellerde tayarlanadı.

XX ásir baslarında diniy hám ásir ortalarında orta mektepler ashıla basladı. 1974-jıl májbúriy 8 jıllıq tálim engizildi. Sonnan keyin tómendegi tálim sisteması payda boldı: 5-6 jaslı balalar ushın diniy mektep, 7 jastan baslap 4 jıllıq baslanǵısh, 4 jıllıq tolıqsız aralıq, 4 jıllıq tolıq orta mektep. Baslanǵısh mektep ushın oqıtıwshılar aralıq mektep negizinde 3 jıl dawamında, aralıq mektep ushın oqıtıwshılar bolsa 4 jıl dawamında tayarlanadı, ónertexnika tayarlıǵı 2-4 jıl dawamında ámelge asırıladı. Mogadishodaǵı Somali milliy universiteti (1954) nde sabaqlar Somali, arab, inglis hám italyan tillerinde alıp barıladı. Mogadishoda industrial, medicina, teńizshilik hám balıqshılıq, veterinariya, islam mektepleri, Burao hám Hargeysada texnika kolledjleri bar. Ilimiy mákemeleri: Mádeniyat akademiyası (1972), Haritagrafiya departamenti (1966), Somali rawajlanıw hám basqarıw institutı (1966), Geologiya departamenti (1964), Oraylıq awıl xojalıǵı ilimiy izertlew stanciyası (1965), Gigiyena hám keselliklerdiń aldın alıw laboratoriya hám basqa Milliy universitet kitapxanası hám basqa kitapxanalar, Mogadishoda milliy muzey bar.

Tiykarǵı gazetaları "Xiddigta Oktobar" ("Oktyabr juldızı", somali tilindegi kúndelik húkimet gazeta, 1973-jıldan), "Xorseyd" ("Aldıńǵı", italyan hám arab tillerindegi húkimet háptenaması, 1965-jıldan), "Xegan" ("Sergek", inglis tilindegi háptelik gazeta, 1978-jıldan). Somali milliy xabar agentligi (SONNA) húkimetke qaraslı bolıp, 1963-jılda dúzilgen. Somali radioesittiriw xızmeti, Hargeysa radiosı, Mogadisho radiosı somali, arab, amhara, italyan, suaxili, francuz hám afar tillerinde esittiriw júrgizedi. Milliy telekórsetiw xızmeti 1983-jıldan isleydi.

Somalilerdiń awızeki dóretiwshiligi bay. Túrli dáwirlerde sultan ViilVaal (XVI ásir), Raage Ugas (XIX ásir aqırı — XX ásir ortaları), milliy qaharman Muhammed bin Abdullo Sayd al Xasan (1860-1920), Ali Dux, Kaman Bulxan (XIX ásir aqırı — XX ásir 40-jılları), láshker bası Ismail Mire (1884-1950) sıyaqlı shayırlar ataqlı bolǵan. Ekinshi jáhán urısınan keyin shayır Abdullahi Sultan (Timoadde), Abdullahi Qarshe (milliy gimn avtorı), shayır hám dramaturglar Husayn Ali Farah, Ali Sugulle, Hasan shayx Mómin milliy azatlıq hám patriotlıq ruwxında dóretpeler jazdı. Qasım Hiloliy Skiffo, Abdulloqi Issa Sangub, Musohoji Ismoil Galal tasqınlı qosıqlar menen maydanǵa shıqtı. Nurıddin Farahdıń "Qıysıq qabırǵadan", Farah Muhammed Jomi Auldiń "Nadanlıq — muhabbattıń dushpanı", Muhammed Daxir Afraxtıń "ManaFay" dóretpeleri dáslepki Somali romanları bolıp tabıladı. XX ásir aqırlarında Muhammed Ibrahim, Muhammed Xashi Dama, Abdi Qays sıyaqlı jazıwshılar dóretiwshilik ete basladı.

Otırıqshı xalıq putaqtan toqıp, sırtı ılay menen sıbalǵan ılashıqlar hám bastırıw tárizli sırıqlı imaratlar ("mondullo"), kóshpeliler bolsa putaqtan toqılǵan, sabanlar, túye terisi hám shıpta menen oralǵan jıynalatuǵın otawlar ("aggal"), jaǵa xalqı tórtmuyush, tegis tóbeli, eki qıyalı úyler ("yarish") quradı. VIII ásirden port qalalarda arab arxitektorlıǵı ruwxında hák tasshıǵanaqtan imaratlar, meshitler júzege kelgen. Zeyladaǵı meshit (XII ásir), Mogadishodaǵı Arba Rukun (1268), Faxriddin (1269), Abdul Áziz (1307), Bravadaǵı Abukar Said (XV-XVI ásirler) meshitleriniń qaldıqları, Mogadishodaǵı minar (1238) saqlanǵan. XIX ásir aqırı — XX ásir baslarında qalalar qurılısı aralas arxitektorlıq ruwxında alıp barıldı. 60-jıllardan baslap qalalardı joybarlaw hám abadanlastırıw jumısları tártipke salındı, úy-jay qurılısı rawajlandı. Bul jumıslarǵa X. Diri hám basqa arxitektorlar basshılıq etti. Jámiyetlik hám sanaat imaratları qurıldı, milliy azatlıq gúresi qaharmanları húrmetine ótmishten qalǵan estelikler qoyıldı. Somalide súwretlew kórkem óneri onsha rawajlanbaǵan. Áyyemgi estelikler — eramızǵa shekemgi 1 mıń jıllıq — 600 jıllarǵa tiyisli jartaslarǵa oyıp islengen yamasa boyaw menen sızılǵan jániwarlardıń súwretleri, tas qábirler, naǵıslanǵan estelik tasları saqlanǵan. 1960-jıldan keyin arnawlı tálim almaǵan sonda da reńli-súwretten xabarlı súwretshiler isley basladı. Usta Abdi Muhammad jergilikli temalarda tábiyat kórinisili kompoziciyaların sızadı, súwretshi Sofiy xalıq turmısı, jergilikli úrp-ádetlerdi sáwlelendiredi. Kórkem ónermentshilikte aǵashsazlıq úlken orın iyeledi. Aǵashtan túrli ruwzıger buyımları, er, balalar oyınshıqları islenip, olarǵa quramalı naǵıslar salınadı. Putadan gúlli sebet, kajava, túrli ıdıs, bezewler islenedi. Gúlalshılıq, káńshilik rawajlanǵan. Kóshpelilerde buǵa, pil, nosorog terisinen er-abzal, papka, qasnaq, qın soǵıw ádet bolǵan.

Muzıka mádeniyatı áyyemgi zamanlarda payda bolǵan. Orta ásirlerdegi Somali muzıkasında arab mádeniyatınıń tásiri bilinedi. Bir qansha xalıqlarda, ásirese, kóshpeli xalıqlarda miynet procesi hám xalıq turmısı menen baylanıslı bolǵan áyyemgi muzıka formaları ele de saqlanıp qalǵan. Ań menen baylanıslı muzıkalıq janrlar keń tarqalǵan. Haywan kórinisine kirip atqarılatuǵın, ań baslanıwına, jawın máwsimine, neke toyına, perzent tuwılıwına arnalǵan dástúriy oyın hám qosıqlar bar. Awıllıq jerlerde atız jumısları, túye suwǵarıw menen baylanıslı qosıqlar janına siyasiy waqıyalarǵa arnalǵan qosıqlar (xess) qosıldı. Saz ásbapları — chapua barabanı dep atalǵan dástúr ásbabınan tısqarı dumaari, medonde, nasaro dep atalǵan úlken-kishi barabanlar bar. Kinaanda udni, shareyero gitaranı, seyeze bir tarlı skripkanı yadqa saladı. Zamanagóy muzıkada evropasha kórkem ónerge, kóbirek, estrada janrlarına dástúriy shooba, berey hám basqa usıllar sińdirip jiberilgen. M. A. Sanguba, A. Naji, Ali Jerir sıyaqlı kompozitorlar, Muhammed Jama Jof, Ali Elmi sıyaqlı qosıqshılar, Xadida Abdullahi Dalles, Harera Ismani Duniya sıyaqlı shayıra qosıqshılar ataqlı. Mogadishodaǵı Milliy teatrda muzıka festivalları ótkeriledi, Muhammed Issa basshılıǵındaǵı Somali oyın ansambli (1971-jılda dúzilgen) shet el mámleketlerde gastrolda boladı.