Phonem

Dät Phonem is in ju Phonologie ju Benaamenge foar een of moor Luude, do jusälge betjuudengsunnerscheedende (distinktive) Funktion hääbe. Bestimde Luude (Allophone) konnen fon dän Sproakbenutser as Varianten fon dätsälge Phonem heerd wäide.
Me spräkt fon n Minimoalpoor, wan two Woude weegen een eenpeld uur Phonem ferscheedene Betjuudengen hääbe (toun Biespil Bäiden un Mäiden). Dät hat dan: dät rakt ne 'phonologiske Opposition' twiske dät b un dät m.
Je moor Minimoalpoore me fint foar sun phonologiske Opposition, je gratter is ju 'funktionoale Belastenge' fon sun Opposition. Bie min Minimoalpoore spräkt me fon ne ‘swäkke Oppostion’ un wan dät fon ferwante Luude neen Minimoalpoore rakt, dan sunt do as Allophone fon een Phonem tou betrachtjen.

In dät läästnaamde Biespil hondelt dät sik uum Konsonante. Konsonantphoneme sunt in dät Seelterske uungefeer dätsälge as ap Düütsk. Bloot sunt do ap Seeltersk fuul minner of goarnit anbloased un is ju Uutsproake fon g, l, r, sch un st uurs bie do maaste Spreekere.

Vokoalphoneme rakt dät ap Seeltersk sun tjoon moor as ap Hoochdüütsk. Dät naamt me n ‘rieken Phoneminventoar’. Deertruch unnerscheede do sik gans fien un sunt deertruch fon Nit-Seelter oafte stuur uutnunner tou hoolden.

Wie reeke do oardend ätter phonetiske Oainskuppe. Twiske [ ] sunt do phonetiske Teekene roat in IPA-Schrift. Ju funktionoale Belastenge kon me ouleese an dän Taal fuunene Minimoalpoore, die der twiske ( ) roat is. As Biespil is foar älke Opposition een Minimoalpoor bietouföiged mäd ju Uursättenge in Hoochdüütsk.

KUUT - LOANG (22 touhoope)
a [a] - aa [a:] (2)
an ‘an’- aan ‘einer’
ä [ɛ] - ää [ɛ:] (2)
rädje ‘retten’- räädje ‘reden’
ö [œ] - öä [œ:] (0)
o [ɔ] - oa [ɔ:] (3)
Okse ‘Ochse’- Oakse ‘Achse’
i [ɪ] - ee [e:] (5)
kittich ‘behende’ - keetich ‘schmutzig’
ü [ʏ] - öö [ʏ:] (0)
u [o] - oo [o:] (4)
Tunne ‘Tonne’ - Toone ‘Zehe’
ie [i] - íe [i:] (5)
Liene ‘Leine’- Líene ‘Lehne’
üü [y] - ü’ü [y:] (0)
uu [u] - úu [u:] (1)
fuul ‘verdorben’ - fúul ‘viel’

EEPEN - SLEETEN (88, mäd as Twiskestappen ‘hoolich eepen’ un ‘hoolich sleeten’)
a [a] - ä [ɛ] (6)
schramme ‘schrammen’- schrämme ‘räuspern’ un buppedät in Twieluude:
ai [ai] - äi [ɛi] (4)
nai ‘nahe’ - näi ‘neu’
aa [a:] - ää [ɛ:] (1)
waalje ‘einen Wall aufwerfen’- wäälje ‘wählen’
a [a] - ö [œ] (0)
aa [a:] - öä [œ:] (0)
a [a] - o [ɔ] (5)
kanne ‘kennen’- konne ‘können’
aa [a:] - oa [ɔ:] (3)
Flaage ‘Flagge’ - Floage ‘Windflage’
ä [ɛ] - i [ɪ] (10)
sätte ‘setzen’ - sitte ‘sitzen’
ää [ɛ:] - ee [e:] (4)
lääse ‘liegen; legen’ - leese ‘lesen’
ö [œ] - ü [ʏ] (0)
öä [œ:] - öö [ʏ:] (1)
stöäre ‘starren’ - stööre ‘stören’
o [ɔ] - u [o] (4)
Stok ‘Stock’- Stuk ‘Stück’
oa [ɔ:] - oo [oː] (11)
woak ‘wach’ - wook ‘weich, sanft’
i [ɪ] - ie [i] (9)
slippe ‘schlüpfen’ - sliepe ‘schleifen’
ee [e:] - íe [i:] (10)
weende ‘wenden’ - wíende ‘winden’
ü [ʏ] - üü [y] (0)
öö [:] - ü’ü [y:] (0), uunfulkeemen in:
stööberje ‘stöbern’ - Stüüwer ‘Stüber’
u [o] - uu [u] (9)
Bulle ‘Stier’- Buule ‘Beule’
oo [o:] - úu [u:] (7)
Boode ‘Boten’- Búude ‘Bude’

FOARE UUNGERUNDED - FOARE RUNDED (7)
ä [ɛ] - ö [œ] (0), man in Twieluude ([y]~[i]):
[ɛi] - [œy] (3)
Bäie ‘Beere’ - Böie ‘Schauer’
ää [ɛ:] - öä [œ:] (1)
schääre ‘scheren’ - schöäre ‘bersten, splittern’
i [ɪ] - ü [ʏ] (0)
ee [e:] - öö [øː] (2)
leese ‘lesen’ - lööse ‘lösen’
ie [i] - üü [y] (0)
íe [i:] - ü‘ü [y:] (1)
síerelk ‘zierlich���- süürelk ‘säuerlich’

FOARE - BÄÄTE (59)
ä [ɛ] - o [ɔ] (8)
Pänne ‘Schreibfeder’- Ponne ‘Pfanne’ un buppedät in Twieluude:
äi [ɛi] - oi [ɔi] (4)
Mäite ‘Mass’- Moite ‘Mühe’ un:
äu [ɛu] - au [ɔu] (1)
du häust ‘du hiebst’ - du haust ‘du haust’
ää [ɛ:] - oa [ɔ:] (7)
wääsje ‘Wiege wiegen’- woasje ‘gerade harken’
ö [œ] - o [ɔ] (0)
öä [œ:] - oa [ɔ:] (2)
Schöär ‘Riss’ - Schoar ‘Schar’
i [ɪ] - u [o] (10)
Midde ‘Mitte’- Mudde ‘Dreck, Schlamm’
ee [e:] - oo [o:] (12)
Seeke ‘Sache’ - Sooke ‘Wange’
ü [ʏ] - u [o] (0)
öö [:] - oo [:] (3)
röögje ‘berühren’ - roogje ‘rufen und jauchzen’
ie [i] - uu [u] (7)
Iele ‘Eile’- Uule ‘Eule’
íe [i:] - úu [u:] (5)
Íere ‘Ähre’- Úure ‘Stunde’
üü [y] - uu [u] (0)
ü’ü [y:] - úu [u:] (0), uunfulkeemen in:
Süüne ‘Sühne’- Suun ‘Sohn’

Besunnere Apmäärksoamkaid fertjoonje do Twieluude eei [e:i], ööi [œi] un oou [o:u], do der apfaalen dwoo truch dän litje Juunsats twiske do bee touhoopestaalende Elemente, wiertruch jo Nit-Seelter oafte dän Iendruk fon n loang Eenluud reeke. Ap Seeltersk stounde jo oawers in Opposition mäd ächte loange Eenluude.
Dät jält in Skäddel un toun Deel uk in Hollen. In Strukelje un fuul in Roomelse sunt do Luude oawers al loange häär diphthongierd tou blw. äi [ɛi], öi [œy] un ou [ɔu] un dan wäide do Oppositione:

TWIELUUDE (17)
ee [e:] - äi [ɛi] (9)
Heede ‘Heide’ - Häide ‘Flachswerg’
öö [:] - öi [œy] (0), uunfulkeemen in:
Grööte ‘Grösse’- Gröitnis ‘Grüsse’
[o:] - [ɔu] (8)
ploogje ‘plagen’ - plougje ‘pflügen’

Wäkke Seelter kweede oawers do diphthongierde un nit-diphthongierde Luude ouwikseljend, wät hat, dät do foar him Allophone sunt.

Ätter mien Oarbaid: P. Kramer, ‘De Sealter lûden’, Us Wurk 17:21-24 (1968).

Ferglieke uk: M.C. Fort, Zur Phonologie des Saterfriesischen. In: Us Wurk 20, 37-41 (1971)