Hapanik

Hapanik (O — oxygenium latinan kelel) om kahesanz' himine element himižiden elementoiden periodižes tabludes. Sen sijaduz om kudendestoštkümnendes gruppas (vanhtunuden klassifikacijan mödhe — kudenden gruppan päalagruppas, VIA), kahtendes periodas.

Hapanik om lujas levitadud londuses. Man koren massan 47 % kogoneb hapanikaspäi ühtnendoiš (silikatad da tž.), valdmeren vezi i reskvezi mülütadas 86 % hapanikad massan mödhe, Man atmosferas joudjaližen hapanikan pala om 23,1 %. Koume polenke milliardad vozid tagaz ani ei olend hapanikad Man atmosferas, se libui olijoiden fotosintezan tagut. Nügüd'aigan valdmeren fitoplankton i mecad pästtas joudjališt hapanikad. Valdmeren viluvezi mülütab enamba hapanikad mi läm' vezi ekvatoral.

Nened himikad avaižiba hapanikad puhtas olendas vll 1771−1775: ročilaine Karl Šeele, anglijalaine Džozef Pristli i francijalaine Antuan Lavuazje. Francine himik nimiti elementad oxygène «sündutai muiktust (hapandust)» amuižgrekan kelen sanoišpäi ὀξύς — «muiged» i γεννάω — «sündutan».

Atommass — 15,9994. Ninevuz: gaz (normaližiš arvoimižiš) — 0,00142897 g/sm³, jügedamb vähäižel mi il'm, nozoluz — 1,141 g/sm³. Suladandlämuz — 54,36 K (−218,79 C°). Kehundlämuz — 90,19 K (−182,96 C°). Tetas koume stabilišt izotopad (¹⁶O — 99,759 %, ¹⁷O — 0,037 %, ¹⁸O — 0,204 %) i kümne radioaktivišt 12..24 atommassanke, kaikiden niiden pol'čihodamižen pord om sekundad vai sen lühüdamba.

Hapanik om kaikiš kebnemb mujutoi magutoi hajutoi gaz, paramagnetik. Nozol da kova hapanikad oma sinivauvhad. Hapanikan molekul om kaks'atomine — O₂ (dihapanik). Toine gaz om hajukaz sinine ozon O₃.

Ristitun i kaiken londusen olend olmas rippub hapanikan oiktan procentan südäiolendaspäi, mugažo maižandusen šingotez. Kävutadas mediciništ hapanikad i sen pölusid lidnoiden pahoiš ekologižiš arvoimižiš, upehtundläžundad i gipoksijad vaste. Sadas il'maspäi tegimišton täht tobjimalaz. Hapanik om registriruidud sömližaduz E948-indeksanke, sen om propellent i pakuitezgaz sömtegimištos. Ottas nozoltadud hapanikad ühthekeitandan täht. Gazsegoituz il'manke kävutase metallurgijas poltusen paremban palandan täht. Sadas äi ühtnendoid himižes tegimištos, hapanik om kahtenz' aktivine metallatoi substancii ftoran jäl'ghe.

Hät'keline hengaiduz il'mal hapanikan lujetud südäiolendanke kucub ihastusen olendad ezmäi, sid' om toksine ristitun organizman täht. Hambhiden emal' i ülähengaiduzted mokičesoiš puhthas hapanikaspäi eriližešti.

• Hapanik webelements.com-saital. (angl.)
• Kirjutuz hapanikas Himižiden elementoiden populärižes n-t.ru-kirjištos. (ven.)

Hapanik Vikiaitas