John Gielgud

John Gielgud

John Gielgud (1936)
Imię i nazwisko	Arthur John Gielgud
Data i miejsce urodzenia	14 kwietnia 1904 Londyn
Data i miejsce śmierci	21 maja 2000 Wotton Underwood
Zawód	aktor
Lata aktywności	1924–2000
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

John Gielgud, OM, CH wła��c. Sir Arthur John Gielgud^[1] (ur. 14 kwietnia 1904 w Londynie, zm. 21 maja 2000 w Wotton Underwood) – angielski aktor i reżyser.

Za swoje zasługi artystyczne, w 1953 został uhonorowany przez królową brytyjską zaszczytnym tytułem szlacheckim „Sir”^[2].

Laureat Oscara (1981), Złotego Globu (1981, 1989) oraz Nagrody BAFTA (1953, 1974)^[3].

Na scenie teatralnej i na planie filmowym spędził 60 lat. Wraz z Ralphem Richardsonem i Laurencem Olivierem należał do trójcy aktorów, którzy dominowali na brytyjskiej scenie przez większą część XX wieku^[4]. Zagrał główne role w największych szekspirowskich spektaklach; najwybitniejszy XX-wieczny odtwórca roli Hamleta, w którą wcielił się ponad 500 razy^[5][6].

Urodził się w Londynie w rodzinie polsko–litewskiej jako syn Kate Terry–Gielgud (z domu Terry-Lewis; 1868–1958) i Franka Henry’ego Gielguda (1860–1949), agenta giełdowego. Jego matka pochodziła z rodziny aktorskiej. Ze strony ojca Gielgud wywodził się z polskiej rodziny magnackiej Giełgudów (herbu Giełgud), w której odnaleźć można gwiazdy scen polskich z końca XVIII wieku. W rodzinie tej trafiali się również oficerowie i uczestnicy polskich powstań, w tym powstania listopadowego. Był prawnukiem Anieli z Kamińskich Aszpergerowej (1816–1902), polskiej aktorki związanej przez kilkadziesiąt lat ze sceną lwowską. Do jego przodków należał m.in. Antoni Giełgud, generał w powstaniu listopadowym, rodzina wskutek represji po powstaniu listopadowym emigrowała do Wielkiej Brytanii^[7].

Uczęszczał do Westminster School. Początkowo myślał o karierze architekta, jednak niemożność opanowania rysunku technicznego i rosnące zainteresowanie teatrem skłoniło go do podjęcia kariery scenicznej. W 1921 w wieku siedemnastu lat pojawił się na scenie The Old Vic w roli posłańca Heralda w Henryku V Williama Szekspira^[8], a 1924 w objazdowym zespole wystąpił w roli Romea w sztuce Romeo i Julia. Ukończył Royal Academy of Dramatic Art. W latach 1929–1931 na deskach The Old Vic osiągnął pozycję gwiazdorską i uznanie krytyków, grając najważniejsze role szekspirowskie: Hamleta, Romea, króla Leara, Shylocka z Kupca weneckiego, Prospera z Burzy, Marka Antoniusza z Antoniusza i Kleopatry, Malvolio z Wieczora Trzech Króli i Benedicka z Wiele hałasu o nic, często mając za partnerów Ralpha Richardsona i Laurence’a Oliviera. Od roku 1932 także podjął się reżyserii, w tym Ćwiczenie pięciu palców Petera Shaffera (1959), All Over Edwarda Albee (1971) czy Życie prywatne Noëla Cowarda (1975), a od 1928 pojawił się w inscenizacjach na Broadwayu^[9], zdobywając Tony Award za wybitną firmę zagraniczną w przedstawieniu Oscara Wilde’a Bądźmy poważni na serio (1948), za zasługi dla teatru w sztuce szekspirowskiej Wieki człowieka (1959) i reżyserię komedii Duża ryba, mała ryba (1961)^[10]. Ponadto występował w utworach innych twórców światowej rangi, w tym Antona Czechowa (Iwanow w roli Mikołaja Iwanowa), George’a Bernarda Shawa (Żołnierz i bohater jako Sergiusz Saratow), Fiodora Dostojewskiego (Zbrodnia i kara w roli Rodiona Romanicza Raskolnikowa), Eurypidesa (Medea jako Jason), Edwarda Albee (Tiny Alice w roli Juliana), Ibsena (Duchy) i Frya (Dama nie jest do spalenia jako Thomas Mendip). Pozostawił wspomnienia Aktor i jego czasy^[11], w których dokonuje podsumowania i analizy swojej twórczości.

Debiutował na ekranie jeszcze w epoce kina niemego, jako ubogi rzeźbiarz Daniel Arnault, który zakochuje się w pięknej Genevieve w dramacie Kim jest ten mężczyzna? (Who Is the Man?, 1924). Przez kolejne lata skupił się bardziej na twórczości teatralnej, niż filmowej. W dreszczowcu Alfreda Hitchcocka Bałkany (Secret Agent, 1936) wystąpił w roli dziennikarza wplątanego w szpiegowską aferę. Brał udział w filmowych adaptacjach sztuk, w tym w Juliusz Cezar (1953), Romeo i Julia (1954) i ekranizacji Becket (1964) w reż. Petera Glenville’a w roli król Ludwika VII, zdobywając nominację do Oscara, u boku Petera O’Toole’a i Richarda Burtona. W dramacie kostiumowym Orzeł w klatce (Eagle in a Cage, 1970) wystąpił jako Napoleon. W ekranizacji sztuki Bertolda Brechta Galileo (1975) w reż. Josepha Loseya został obsadzony w roli starego kardynała. W adaptacji powieści detektywistycznej Agathy Christie Morderstwo w Orient Ekspresie (1974) w reż. Sidneya Lumeta z Seanem Connery, Ingrid Bergman i Lauren Bacall zagrał postać służącego Edwarda Beddoesa, za którą dostał nagrodę BAFTA. W dramacie Alaina Resnais’go Opatrzność (Providence, 1977) u boku Dirka Bogarde’a i Ellen Burstyn stworzył kreację zrzędliwego pisarza Clive’a Langhama, walczącego z chorobą i starością, uciekającego w groteskowy świat wyobraźni. Dyrygent (1979) w reż. Andrzeja Wajdy z Krystyną Jandą i Andrzejem Sewerynem zagrał tytułową rolę Johna Lasockiego^[12]. W dramacie biograficznym Davida Lyncha Człowiek słoń (The Elephant Man, 1980) z udziałem Anthony’ego Hopkinsa, Anne Bancroft i Johna Hurta wystąpił jako dyrektor szpitala londyńskiego Francis Carr–Gomm^[13].

Drugoplanowa rola wrednego kamerdynera Hobsona w komedii romantycznej Artur (1981)^[13] z Lizą Minnelli, Geraldine Fitzgerald i Dudleyem Moorem przyniosła mu uznanie, nagrodę Oscara, Złoty Glob, nominację do nagrody BAFTA i liczne nagrody krytyków. Kolejne jego znaczne role ekranowe to Sir Leonard Darwin w dramacie psychologicznym Freda Schepisiego Obfitość (Plenty, 1985)^[13] z Meryl Streep, Edward Ryder, ojciec Charlesa (Jeremy Irons) w serialu ITV Powrót do Brideshead (Brideshead Revisited, 1981)^[13] na podstawie powieści Evelyna Waugha Znowu w Brideshead, żydowski profesor zamordowany w czasie Holokaustu – Aaron Jastrow w miniserialu ABC Wojna i pamięć (War and Remembrance, 1988–1989)^[13], Oswald w filmie przygodowym Jerry’ego Zuckera Rycerz króla Artura (1995)^[13], Cecil Parkes w biograficznym dramacie muzycznym Scotta Hicksa Blask (Shine, 1996)^[13] z Geoffreyem Rushem, Pan Touchett w ekranizacji powieści Henry’ego Jamesa Portret damy (The Portrait of a Lady, 1996)^[13] w reż. Jane Campion z Nicole Kidman, król Constant w miniserialu przygodowym fantasy Hallmark Channel Merlin (1998)^[13] i Pius V w dramacie kostiumowym Shekhara Kapura Elizabeth (1998)^[13] z Cate Blanchett.

Zmarł 21 maja 2000 w Wotton Underwood, w hrabstwie Buckinghamshire w wieku 96 lat^[14].

Był orientacji homoseksualnej^[15][16].

W 1953, zaledwie trzy miesiące po tym, jak królowa nadała mu tytuł szlachecki, został aresztowany za „uporczywe namawianie mężczyzn w celach niemoralnych” w publicznej toalecie w Chelsea^[17].

W pamiętnikach Henry’ego Channona z lat 1943–57 autor wspomina, że Gielgud posiadał kolekcję filmów pornograficznych^[18]. Gielgud napisał scenariusz Trouser Bar, którego akcja rozgrywa się w sklepie z odzieżą męską, dla reżysera filmów erotycznych o tematyce gejowskiej Petera de Rome’a^[19]. Realizacji filmu krótkometrażowego fantasy Trouser Bar (2016) podjął się Kristen Bjorn^[20]. W filmie wziął udział Nigel Havers^[21][22].

• Rafał Wilkusz. Ostatni z wielkich. „Film”. nr 3/1992/XLVII (2218), s. 23, 19 stycznia 1992. Warszawa: RSW „Prasa-Książka- Ruch”. ISSN 0137-463X. 
• Tomasz Jopkiewicz. Człowiek legenda. „Film”. nr 7/2000, s. 96–97, lipiec 2000. Warszawa: RSW „Prasa-Książka- Ruch”. ISSN 0137-463X. 

• John Gielgud (1904–2000) w bazie IMDb (ang.)
• John Gielgud w bazie Filmweb
• John Gielgud w bazie Notable Names Database (ang.)
• John Gielgud w bazie Discogs.com (ang.)
• John Gielgud na zdjęciach w bazie Filmoteki Narodowej „Fototeka”